مهر ۱۵, ۱۴۰۳ ۴:۴۴ قبل از ظهر
قربانیان غریب: نگاهی به مساله بزه‌دیدگی مهاجران
در چند هفته گذشته چندین خبر در مورد بزه‌دیدگی مهاجران ساکن در ایران در رسانه‌ها منتشر شده است. برای مثال در اواخر فروردین ماه دادستان قم از کشف یک باند ۸ نفره آدم‌ربایی و سرقت از اتباع خارجی خبر داد. متهمان این پرونده اقدام به ۶ فقره آدم‌ربایی، گروگان‌گیری و سرقت اموال اتباع افغانستانی کرده بودند. این افراد در شبکه فیس‌بوک با اتباع خارجی که قصد تهیه روادید داشتند، آشنا می‌شدند و وعده اخذ روادید به آن‌ها می‌دادند. پس از جلب اعتماد با آنان قرار ملاقات می‌گذاشتند. سپس در این ملاقات متهمان با بستن دستان و چشمان گروگان‌ها و و ضرب و جرح گروگان‌ها، اقدام به آدم‌ربایی و سرقت اموال آن‌ها می‌کردند. متهمان پس از آن که گروگان‌ها را به مخفی‌گاه خود می‌بردند، از آن‌ها فیلم گرفته و خانواده آن‌ها را در قبال پول تهدید می‌کردند.
اخبار دیگری نیز در مورد زورگیری و سرقت از اتباع خارجی در استان سمنان، زورگیری مامور قلابی از مهاجران افغان در تهران، اخاذی از مهاجران به بهانه ثبت‌نام بیمه و غیره مخابره شده است.
مهاجر به‌مثابه بزه‌دیده:
مهاجران حاضر در ایران که اکثریت آنان را مهاجران افغانستانی تشکیل می‌دهند، جزء گروه‌هایی هستند که غالبا در فضای جامعه به عنوان بزهکار برچسب می‌خورند و چندان به موضوع بزه‌دیدگی یا قربانی جرم شدن آن‌ها توجه نمی‌شود. این در حالی است که زیست مهاجران در ایران آکنده از روایت‌های بزه‌دیدگی به اشکال مختلف است.
اگرچه آمار رسمی و پژوهش جامعی در مورد میزان تجربه قربانی شدن در میان اتباع خارجی و تفاوت آن با اتباع ایرانی وجود ندارد اما مطالعات و پژوهش‌های خارجی نشان می‌دهد مهاجران به دلیل موقعیت متزلزل و آسیب‌پذیر خود در کشور میزبان، معمولا بیش از اتباع بومی در معرض بزه‌دیدگی قرار می‌گیرند. معدود پژوهش‌های صورت گرفته در ایران نیز صحت ادعای فوق را تایید می‌کند. برای مثال پژوهش جوان جعفری و همکاران (1395) در مورد بزه‌دیدگی زنان مهاجر افغان نشان می‌دهد این زنان در شرايط محيطي، اجتماعي و اقتصادي يكسان با زنان ايراني ساكن در مشهد، از سطح امنيتي پايين‌تري برخوردارند و بیشتر قربانی جرم قرار می‌گیرند.
بزه‌دیدگی مهاجران یک موضوع حقوقی و جرم‌شناختی مهم برای تحلیل است و تاکنون در فضای آکادمیک و سیاسی ما چندان به آن پرداخته نشده است. اهمیت بزه‌دیدگی مهاجران از این جهت می‌باشد که مهاجرت معمولا زمینه مستعدی برای بزه‌دیده شدن افراد فراهم می‌کند. در واقع تجربه جابه‌جایی جغرافیایی و زیستن در جامعه میزبان به عنوان یک تبعه خارجی، شرایط اجتماعی و شیوه زندگی خاصی برای مهاجران ایجاد می‌کند که سبب می‌گردد این افراد بیشتر در معرض قربانی شدن قرار بگیرند. در توضیح نکته فوق می‌توان گفت فرایند مهاجرت به سه مرحله اصلی قابل تقسیم است: مرحله جابه‌جایی مهاجر در طول مرزها و ورود به کشور مقصد، مرحله اقامت در جامعه میزبان و مرحله خروج مهاجر.
گونه‌های بزه‌دیدگی مهاجران:
در فرایند جابه‌جایی، مهاجران به‌ویژه پناهجویان و مهاجران غیرمجاز به صورت مکرر توسط باندهای قاچاق مهاجر در معرض اقسام مختلف آزار و خشونت، سرقت اموال و غیره قرار می‌گیرند. برای مثال گزارشات متعددي از سوی سازمان‌هاي بين‌المللي مانند عفو بين‌الملل از وقوع آزار جنسي زنان و كودكان در مسير مهاجرت‌های غيرمجاز خبر می‌دهد (سعیدی، 1397). همچنین امکان آسیب دیدن توسط نیروهای دولتی در مرزها نیز همواره وجود دارد. اصولا نیروهای مرزبانی در اکثر کشورها با پناهجویان و مهاجران به شکل خشنی برخورد می‌کنند و همین امر موجب مرگ هزاران مهاجر در سال در مرزها می‌گردد.
کلیه مهاجران اعم از مهاجران قانونی یا غیرقانونی پس از ورود و در جریان اقامت در کشور میزبان نیز قربانی جرایم گوناگون می‌شوند. مهاجران به دلیل ناآشنایی با قوانین و شرایط اجتماعی جامعه میزبان، ناآشنايی با زبان رسمی، نيازهای كاری و مالی و غیره هدف‌های ايده‌آلی براي بزهكاران در جامعه مقصد می‌باشند (بیات و غلامی، 1394). داستان نقل شده در ابتدای این نوشتار نمونه‌ای از این دست بزه‌دیدگی‌ها است. گونه دیگری از بزه‌دیدگی مهاجران عدم پرداخت دستمزد یا سوءاستفاده مالی توسط کارفرمایان می‌باشد. ارتکاب جرایمی مانند حملات فیزیکی، خشونت کلامی و اعمال تبعیض علیه مهاجران نیز بسیار رایج می‌باشد که این جرایم غالبا از سوی گروه‌های افراطی ضدمهاجر و با انگیزه‌های نفرت‌آلود ارتکاب می‌یابد.
در فرایند خروج مهاجران نیز چه این خروج به شکل خروج داوطلبانه باشد و چه به شکل اخراج اجباری، مصادیق بزه‌دیدگی بسیار به چشم می‌خورد. به صورت خاص در فرایند دستگیری، بازداشت و بازگرداندن، اتباع خارجی خشونت‌ها و آزارهای فراوانی را تجربه می‌کنند. همچنین در صورت خروج داوطلبانه نیز ممکن است فرد مهاجر دوباره قربانی قاچاق‌بران و ماموران مرزی گردد.
عدم دسترسی مهاجران بزه‌دیده به عدالت:
با توجه به مطالب فوق می‌توان ادعا کرد مهمترین عامل زمینه‌ساز بزه‌دیدگی مهاجران، عدم دسترسی مناسب این گروه به عدالت است. اتباع خارجی توان احقاق حقوق خود را در دادگاه‌های کشور میزبان به شکل برابر با اتباع بومی آن کشور ندارند و موانع بیشتری برای دستیابی آن‌ها به عدالت وجود دارد. این موانع اغلب به دلیل عوامل ساختاری، اجتماعی، اقتصادی و نهادی، سیاست‌های اجتماعی تبعیض‌آمیز یا قوانین خاصی است که دسترسی به عدالت را با اعمال الزامات افراطی دشوار می‌کند. بزهکاران با علم به این که مهاجران نمی‌توانند از طریق نهادهای رسمی شکایت خود را پیگیری کنند، آنان را به‌عنوان آماج جرایم خود انتخاب می‌کنند. نگارنده پیشتر در یادداشتی با عنوان «دسترسی به عدالت؛ حقی بنیادی برای مهاجران» به این موضوع پرداخته است.
تاثیر عدم دسترسی به عدالت بر قربانی شدن مهاجران برای مهاجران بی‌مدرک بسیار پررنگ‌تر است. تحقیقات صورت گرفته در ایران نشان داده‌اند این اشخاص با وجود این که بعضا مورد بزه‌دیدگی‌های شدیدی هم قرار گرفته‌اند، اما باز هم به دلیل ترس از رد مرز شدن و عدم حمایت‌های قانونی، از گزارش جرم خودداری می‌کنند (زعیمی، 1396). نکات فوق به خوبی در اظهارات یکی از اعضای یک باند گروگان‌گیری و سرقت اتباع افغانستانی که در فروردین 1401 دستگیر شدند، آشکار است: «… باندی تشکیل دادیم تا از افغان‌ها سرقت کنیم اما هرگز فکرش را نمی‌کردیم آن‌ها شکایت کنند و لو برویم. تمام طعمه‌هایمان قاچاقی وارد ایران شده بودند و گمان می‌کردیم با توجه به شرایطشان هرگز فکر شکایت به سرشان نمی‌زند …» (روزنامه همشهری، 1401)
عدم دسترسی مهاجران به عدالت در بزه‌دیدگی‌های دولتی:
مهاجران در کنار قربانی شدن توسط اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی، در بسیاری از موارد توسط نهادهای دولتی و اشخاص وابسته به دولت‌ها بزه‌دیده می‌شوند. همان گونه که اشاره کردیم در فرایند ورود، دستگیری، بازداشت و اخراج، به شدت حقوق مهاجران نقض می‌گردد و این افراد دچار آسیب‌های مختلف می‌شوند و گزارش‌های متعدد نهادهای حقوق بشری این امر را تایید می‌کند. در این گونه بزه‌دیدگی‌های دولتی امکان دادخواهی مهاجران به مراتب ضعیف‌تر است و این مساله بیش از پیش به مهاجران ضربه می‌زند.
پیامدهای بزه‌دیدگی مهاجران:
بزه‌دیده شدن مهاجران به هر شکلی و توسط هر شخصی، پیامدهای متعددی در زندگی آنان به همراه دارد. ازجمله این که آنان را دچار آسیب‌های روانی، جسمی، جنسی و غیره می‌کند که تا مدت‌ها اثرات این تروما ابعاد مختلف زندگی آنان و خانواده‌هایشان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بزه‌دیدن شدن سبب طردشدگی مهاجران می‌گردد و چه بسا در ادغام مهاجران در جامعه مانع ایجاد کند. قربانی شدن به افزایش بی‌اعتمادی مهاجران به نظام عدالت کیفری و به طور کلی جامعه میزبان منتهی می‌گردد و چه بسا گرایش مهاجران محروم از عدالت را به ارتکاب رفتارهای بزهکارانه افزایش دهد چراکه ممکن است این افراد بخواهند با ارتکاب تخلف به وضعیت خویش پاسخ دهند و ارتکاب جرم را برای خود موجه بدانند (اله‌یورتی، 1394).
هر انسانی فارغ از ملیت، نژاد، قومیت، مذهب و غیره حق بر بزه‌دیده نشدن دارد و تبعا مهاجران نیز از چنین حقی برخوردارند. بزه‌دیده شدن كرامت انساني مهاجران را نقض می‌کند و ضروری است با توجه به آمار بالای وقوع آن و پیامدهای منفی که برای خود مهاجران و جامعه دارد، اقدامات و تمهیداتی برای جلوگیری از وقوع آن و حمایت از مهاجران بزه‌دیده صورت گیرد. از میان همه این اقدامات تضمین حق مهاجران برای دسترسی به عدالت از همه مهمتر است چراکه هم موجب کاهش تمایل بزهکاران برای انتخاب مهاجران به‌عنوان قربانی اعمال خود می‌گردد و هم امکان حمایت‌های گوناگون حقوقی از مهاجران بزه‌دیده را فراهم می‌کند. علاوه بر این ارائه حمایت‌های اجتماعی و درمانی برای جبران خسارت بزه‌دیدگان و بازپروری آنان نیز بسیار ضروری است.
منابع:
- اله‌یورتی، فریبا. (1394). دسترسی متهمان مهاجر به عدالت در مرحله تعقیب کیفری. پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس. رشته حقوق جزا و جرم‌شناسی.
- بیات، محسن؛ غلامی، حسین. (1394). تحليل جرم‌شناختی بزه‌ديدگی بيگانگان. پژوهشنامه حقوق کیفری. سال ششم. شماره اول. 216-195.
- بی‌نام، (1401)، قاچاقچیان انسان مهاجران را به گروگانگیران می‌فروختند. روزنامه همشهری، https://newspaper.hamshahrionline.ir/id/157339/قاچاقچیان-انسان-مهاجران-گروگانگیران-می%E2%80%8Cفروختند.html
- جوان جعفری بجنوردی، عبدالرضا؛ سیدزاده ثانی، سید مهدی؛ مالدار محمدحسن‌زاده مشهدی، محدثه. (1395). تيپ‌شناسي تطبيقي بزه‌ديدگي زنان افغاني و ايراني ساكن مشهد. نشریه زن در توسعه و سیاست، دوره 14. شماره 2. 254-235.
- زعیمی، مهدی. (1396). بررسي تجربه زیسته مردان مجرد افغانستاني از پدیده بی‌مدرکی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران. رشته جامعه‌شناسی
- سعیدی، سعیده. (1397). آسيب‌شناسی مهاجرت‌های غيرمتعارف زنان؛ مطالعه موردی چالش‌های مهاجران افغان ساكن ايران در كشورهای ترانزيت.فصلنامه جامعه، فرهنگ و رسانه. سال هفتم. شماره بيست و ششم. 33-11.
- سلیمی، رزگار. (1402). دسترسی به عدالت؛ حقی بنیادی برای مهاجران. سایت دیاران. https://diaran.ir/11630/دسترسی-به-عدالت-حقی-بنیادی-برای-مهاجرا/
