شهریور ۲۹, ۱۴۰۳ ۶:۰۷ قبل از ظهر
بیگانههراسی در زمانه کرونا: مصائب موجود و راهحلهای سیاستی
پاندمی کووید-۱۹ و مصائبی که تاکنون به دنبال داشته است، در مواردی متعدد موجبات انسجام و تشریک مساعی روزافزونی در میان دولتها، افراد و جامعه مدنی گردید، تا هزینههای اجتماعی-اقتصادی این رخداد تاریخی تا حدی کاهش بیابد. اما این تمام ماجرا نبود، در پسزمینه صداهایی حاشیهای وجود داشته، که کمتر به گوش رسیده است.
از جمله این صداها، صدای مهاجرانی است که قربانی ترسها و نگرانیهایی غیرمنطقی شدهاند که ریشه در تبعیض، بیاعتمادی و زمینههای فرهنگی مبتنی بر بیگانههراسی دارد. در همین بستر است که برای نمونه در مواردی قواعد فاصلهگذاری اجتماعی به راحتی بدل به خشونت، توهین و افترا علیه مهاجران، خارجیها و یا اقلیتهای نژادی و قومی شده است.
از ابتدای پاندمی کووید-۱۹ تا امروز گزارشهای متعددی در رابطه با نفرت پراکنی، جرائم مبتنی بر تنفر، آزار و اذیت و تبعیض علیه خارجیها و مهاجران گزارش گردیده است. شدت این موارد به حدی بود که در ۸ می ۲۰۲۰، رئیس سازمان ملل از این جریان تحت عنوان “سونامی بیگانههراسی و نفرت” یاد کرد. آنچه در ادامه آمده است غالباً مبتنی بر سلسله گزارشهای سازمان جهانی مهاجرت(IOM) در ارتباط با این موضوع است که به مشکلات مهاجران در دوره پاندمی کووید-19 و راهحلهای موجود و بالقوه میپردازد.
مسئله: کرونا و داغ ننگ علیه مهاجران
وقایع رخ داده علیه مهاجران و اقلیتهای خارجی خود را البته در سطحی گستردهتر و در قالب نابرابریهای سیستمیک نشان میدهد و نشانهها و آثار آن را میتوان در بهرهمندی از نظام سلامت عمومی، خدمات اجتماعی، اشتغال، آموزش و نظام قضایی مشاهده کرد. دادههای دولتی در ایالات متحده و بریتانیا نشان میدهد که اقلیتها شامل افراد مهاجر یا با اصالت مهاجر، احتمال بیشتری دارد که به دلیل ابتلا به این بیماری جان خود را از دست بدهند.
گرچه بعضی دانشمندان فاکتورهای ژنتیکی را دخیل دانستهاند، سایر محققان این نرخ مرگ و میر بالاتر را به نابرابریهای سیستمیک ناشی از تبعیضهای اجتماعی مرتبط با سلامتی، همچون مسکن، تغذیه یا آموزش، نسبت میدهند.
در واقع این پاندمی باعث بروز و ظهور نابرابریهای از پیش موجود شده و همین مساله مهاجران را در خطر بیگانههراسی و جرائم مبتنی بر نفرت قرار داده که به نوبه خود دسترسی معمول به خدمات سلامت را برای آنان محدود کرده است. همین مساله باعث شده است که بازیگران مختلف بخصوص دولتها، پاسخها و ابتکارات سیاستی متنوعی را جهت پیشگیری از وقوع این اتفاقات تهیه نموده و در دستور کار قرار دهند که در ادامه به موارد برجسته آن اشاره میگردد. بر این اساس در ادامه به انواع بیگانههراسیها و تبعیضها علیه مهاجران پرداخته و طیفی از راهحلها و پاسخهای ارائه شده سیاستی بررسی میگردد.
از مصادیق این بیگانههراسی که مستند گردیده میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
– امتناع از نشستن در کنار اقلیتهای خاص قومی و نژادی در وسائل نقلیه عمومی همچون مترو و اتوبوس
– حملات کلامی و اهانت در خیابانها یا رسانههای جمعی
– حملات فیزیکی و تعرض و سنگپراکنی به مهاجران
– جلوگیری از ورود افراد با منشا قومیتی و ملیتی خاص به رستورانها یا مراکز خرید
– اقدامات تبعیضآمیز، زورگویی و قلدرمآبی علیه مهاجران در مدارس یا محیطهای کار
– تعلیق کارمندان بخاطر اصالت نژادی
– تعطیل کردن کسب و کارهای ملیتهای خاص یا اجازه به فعالیت کسب و کار تنها به ملیتهای خاص
– محدودیتهای تبعیضآمیز جابهجایی بویژه در قبال مهاجران، پناهندگان، آوارگان و یا اقلیتها
– استفاده افراطگونه از زور برای اعمال قوانین منع رفت و آمد و تعطیلی و سایر قوانین مربوطه
– تعلیق دسترسی افراد با منشا ملیتی یا قومیتی خاص به آموزش و بهداشت، تستگیری اجباری مختص مهاجران هنگام بازگشت به محل کار
پیامدهای داغ ننگ کرونا علیه مهاجران
پیامد چنین اتفاقاتی، انزوای اجتماعی روزافزون مهاجران و اقلیتها بوده است. این انزوا از آنرو بسیار میتواند خطرناک باشد که موجب میگردد این افراد نتوانند از خدمات درمانی و بهداشتی بهرهمند شده و در نتیجه این اتفاق خود به گسترش و انتشار ویروس و بیماری کمک کرده و ردگیری و کنترل آن را بیش از پیش دشوار میکند. بنابراین، این یکی دیگر از دلایلی است که نشان میدهد تک تک افراد باید بتوانند بدون ترس و هراس از خدمات درمانی بهرهمند گردند. گذشته از این، همانطور که شاهدیم بسیاری از این مهاجران در مشاغلی مهم فعالیت دارند و حضور آنها میتواند بیش از پیش از انتشار و گسترش بیماری جلوگیری نماید و مقاومت اجتماعی را در مقابل بیماری تقویت کرده و آسیبپذیری را کاهش دهد. از جمله آنها، مشاغل خدماتی، تولید و توزیع انواع کالا و غذاها است.
راه حل چیست؟
بهطور کلی تاکنون دو دسته راهحلهای کلیدی برای مقابله با حملات بیگانههراسانه و تنفرآمیز مرتبط با پاندمی کرونا ارائه شده است که محورهای اصلی آن عبارتند از:
الف) بکارگیری چهارچوبهای سیاستی و قانونی با هدف پیشگیری از بیگانههراسی و جرائم تنفرآمیز علیه مهاجران و مقابله با افرادی که از آن تخطی میکنند و همزمان نیز ترویج زندگی مسالمتآمیز در جوامع.
ب) رویکردهای جامعهمحور برای کاهش تعصبات اجتماعی و تسهیل انسجام اجتماعی.
راهحلهای دسته الف:
همانطور که گفته شد، قربانیان تبعیض و بیگانههراسی در این وضعیت خاص بیش از پیش نیازمند توجه و چارهای برای مشکلات حاد خودند. در صورتی میتوان به این هدف تحقق بخشید که اطلاعات و حمایت کافی از جمله مشاوره حقوقی برای مهاجران فراهم گردد تا آنها بتوانند موارد حملات بیگانههراسانه یا تبعیضآمیز را گزارش داده و همچنین امکان بهرهمندی از اقدامات محفاظتی دولتی نیز برای آنها مهیا باشد. این راه حل بدینمنظور ارائه میگردد که در بسیاری از کشورها که مقررات منع رفت و آمد اعمال شده، این امر موجب ترس روزافزون مهاجران بهویژه آنهایی که وضعیت قانونی ندارند گردیده و این مساله انزوای گسترده اجتماعی این دسته از مهاجران را بهدنبال داشته است. همچنین در مواردی پلیس خود عامل اعمال اقدامات سختگیرانه و خشونتآمیز بوده و اثری معکوس بر تلاشهای دولتی بر جای گذاشته است. این اتفاقات اثباتکننده ضرورت جرمانگاری اقدامات بیگانههراسانه و تبعیضآمیز بوده و نشاندهنده نیاز به اقدام صریح دولت است.
همچنین دسترسی گسترده و آسان به اینترنت میتواند تضمینکننده سهولت مکانیزمهای گزارشدهی باشد. با این حال این خود به معنی ضرورت فراهم نمودن امکان دسترسی گسترده به اینترنت برای مهاجران است و همچنین آنها نباید ترس از گزارشدهی داشته باشند.
بههمین ترتیب ارتباط موثر مقامات با عموم مردم اهمیت فراوانی دارد. مقامات باید تلاش کنند در گفتار خود نه صرفا ملیت یا ملیتهایی خاص و یا “شهروندان” آن کشور، بلکه در راستای انسجام و شمولیت گستردهتر، همه انسانهای حاضر در قلمرو سرزمینی خود را خطاب قرار دهند. در همین راستا ذکر چند نمونه از این اقدامات بینالمللی خالی از لطف نیست.
برای مثال دفتر مبارزه با تبعیض ایالت اشتایرمارک اتریش، اپلیکیشنی با نام “نه به نفرت” منتشر کرده که از طریق آن میتوان موارد نفرتپراکنی را بصورت آنلاین گزارش نمود.
در نمونهای دیگر دولت اسپانیا در اعلانی رسمی هرگونه اقدام بیگانههراسانه مرتبط با پاندمی کووید-۱۹ را قویا محکوم نمود.
راه حلهای دسته ب:
این راهحلها شامل چهارچوبی صریح و فراگیر از سیاستهای ضد جرائم تنفرآمیز و قوانینی مبتنی بر هنجارها و استانداردهای قانون بینالمللی حقوق بشر به عنوان جزیی اساسی از هر پاسخ سیاستی موثر در راستای مبارزه با بیگانههراسی است. با این حال این راهحلها باید مواردی از جرائم نفرتآمیز و بیگانههراسانه که ناشی از عادی شدن تعصبات روزمره در قالب کلمات و اهانت است را نیز در نظر داشته باشند. توجه به این مساله از آن رو مهم است که افراد جامعه ممکن است به دلیل عادی شدن الفاظ و باورهای بیگانههراسانه خود متوجه پیامدها و بارِ خشونت سخنان و اقدمات خود نباشند.
اقدمات پیشگیرانه در این زمینه را میتوان بطور کلی ذیل سیاستهای “اختلاط اجتماعی” (Social mixing) تعریف نمود؛ مجموعهای از سیاستها که بر اساس آن تعصبها، کلیشهها و باورهای غلط را میتوان با اختلاط روزافزون و از طریق امکانات نهادها بسترهای اجتماعی و فرهنگی و فضاهای عمومی موجود کاهش داد.
با این حال با در نظر داشتن تعطیل شدن این فضاها و از دست رفتن این امکانات ناشی از پاندمی کووید-۱۹، این استراتژی با موانعی روبرو گردید. از این رو راهحلهای مبتنی بر پلتفرمهای دیجیتال و اینترنتی به عنوان جایگزین پا به عرصه گذاشتهاند. نمونههای زیادی از این موارد را میتوان در قالب کمپینهای آنلاین، هشتگهای ترند شده در شبکههای اجتماعی، کلاسها و آموزشهای گروهی و مشارکتی آنلاین، مسابقات و نمایشگاهها که زمینه را برای تداوم اختلاط اجتماعی در این دوره فراهم آوردهاند، مشاهده نمود.
به عنوان یکی از نمونههای موفق این اقدامات آنلاین که با ابتکار جامعه مدنی صورت گرفته است میتوان به اقدامات “اتحاد F” که سازمانی برای دفاع از حقوق زنان در سوئیس است اشاره نمود. این سازمان به دلیل افزایش نفرتپراکنی آنلاین علیه زنان در دوران پاندمی کووید-۱۹ مکانیزم آنلاینی را توسعه داده است که بواسطه آن میتوان این نفرتپراکنیها را رصد نموده و پاسخ سیاستی متناسب با آن را ارزیابی کرده و بهبود داد. اجتماعات داوطلبانه در تمامی مراحل توسعه و راهاندازی این ابزار مشارکت داشتهاند.
کلام آخر
بر اساس آنچه در این یادداشت ارائه شد، با شیوع پاندمی کووید-۱۹ بهنظر میرسد بخشی از مهاجران، افراد با اصالت مهاجر و اقلیتهای ملی و قومیتی، در جوامع مختلف قربانی ناملایمتها، تبعیضها و نفرتپراکنی در انواع مختلف شده باشند که همگی ریشه در بیگانههراسی جوامع میزبان دارند.
این پدیده را باید از دو جنبه موضوعی بسیار جدی تلقی کرد. در درجه اول چنین نفرتپراکنیها و تبعیضهایی نقض آشکار حقوق انسانی این دسته از افراد حاشیهای بوده که بر اساس چهارچوبهای اخلاقی مختلف غیرقابلچشمپوشی بوده و قویا محکوم است.
در درجه دوم، چنین اقدامات بیگانههراسانهای نه تنها از جوامع و افراد در مقابل خطر شیوع بیشتر این پاندمی محافظت نمیکند، بلکه برعکس با حاشیهای کردن این اقلیتها و محروم نمودن آنها از دسترسی به امکانات مختلف هم خود این گروهها و هم جامعه میزبان را در مقابل شیوع این ویروس بیش از پیش آسیبپذیرتر میکند.
به دلیل همین اهمیت و بر اساس مطالعات و تجربههای موجود کشورهای مختلف، راه حلهایی استخراج شده که حول دو محور اصلی شکل گرفتهاند: نخست راهحلهایی که مبتنی بر بازبینی و حتی طراحی چهارچوبهای قانونی و اعمال بهتر و صریحتر قانون برای مقابله با بیگانههراسی و محافظت از مهاجران تنظیم میگردند و دوم راهحلهایی که جامعهمحور بوده و بر اساس استانداردهای حقوق بشری تنظیم شده و با استفاده از امکانات و فضاهای اجتماعی موجود در جهت اختلاط اجتماعی روزافزون کوشیده و سعی دارد از این طریق و از مجرای جامعه مدنی آسیبهای روزمره را برای مهاجران کاهش دهد.
در پایان لازم به یادآوری است که تجربه سیاستی کشورهای مختلف در این وضعیت خاص تاریخی میتواند منبعی غنی برای ارتقاء چهاچوبهای سیاستی ایران که از دیرباز میزبان جمعیت میلیونی از مهاجران بوده است، تلقی گردد.
