مهر ۲۲, ۱۴۰۳ ۶:۱۲ بعد از ظهر
قاچاق مهاجر به مثابه‌ی تجارت
«قاچاق مهاجر به مثابه‌ی تجارت: کندوکاو فرایند قاچاق مهاجران اقتصادی از افغانستان به ایران» عنوان یکی از آخرین مقالات دکتر رسول صادقی، دانشیار جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران و آقای عبدالله محمدی، دانش‌آموخته‌ی کارشناسی ارشد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران است. مهاجران اقتصادی بدون مدرک افغانستانی چگونه به ایران مهاجرت می‌کنند؟ هزینه‌ی قاچاقبران چه قدر است؟ چه فصل‌هایی اوج مهاجرت غیرقانونی به ایران است؟ مسیرهای غیرقانونی مهاجرت به ایران کدام‌ها هستند؟ مهاجرت غیرقانونی به ایران چه مراحلی دارد؟ آیا مهاجرت کارگران سطح پایین افغانستانی به ایران قاچاق انسان است؟ گردش مالی شبکه‌ی مهاجرت غیرقانونی به ایران چه مقدار است؟
انجمن دیاران قبلا در گزارش پژوهشی بازگشت به چرخه‌های ورود غیرقانونی و اخراج مهاجران بدون مدرک افغانستانی و چرخه‌های حاصل از آن پرداخته بود. در آن گزارش با بررسی آمارهای سازمان جهانی مهاجرت چرخه‌های تکرارشونده‌ی خروج مهاجران بدون مدرک افغانستانی ترسیم شده بود. دکتر صادقی و آقای محمدی با بررسی میدانی ورود مهاجران بدون مدرک افغانستانی به ایران، ابعاد این پدیده در ایران را بسیار روشن کردهاند.
مقاله ابتدا به رویکردهای نظری پیرامون قاچاق انسان و قاچاق مهاجران می‌پردازد و بیان می‌کند: «برخلاف تصور غالب، در اکثر نقاط دنیا، شبکه های قاچاق ماهیت بین المللی، سازمان یافتگی و سلسله مراتبی را که در نظریه های کلاسیک بدان ارجاع می دهند، ندارند برعکس، این شبکه ها بیشتر در سطح محلی و منطقه ای فعالند و مقیاسی بین المللی ندارند. به علاوه، قاچاقچیان و مهاجران قاچاق شده ممکن است فعالیت قاچاق مهاجر را نه یک جرم، بلکه یک فعالیت ضروری و نوعی کمک به همنوع تلقی کنند.»
سپس نویسندگان به تعاریف قاچاق انسان و قاچاق مهاجر و تفاوت‌های این دو پدیده می‌پردازند و رویکردهای مختلف به پدیده‌ی قاچاق مهاجر را دسته‌بندی می‌کنند.
پدیده‌ی قاچاق مهاجر در نقاط مختلف دنیا از مدل‌های گوناگونی پیروی می‌کند. ماهیت تجاری این پدیده را پژوهشگران مختلفی مورد بررسی قرار داده‌اند. دکتر صادقی و آقای محمدی برای توصیف پدیده‌ی قاچاق مهاجران افغانستانی به ایران از مدل سالت و اشتین استفاده کردهاند:
«این مدل با تمرکز بر پدیدۀ قاچاق انسان، آن را به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از تجارت مهاجرت بین المللی تلقی می کند که جابجایی افراد را بین کشور مبدأ و مقصد تسهیل می بخشد. در مدل آنها، روند قاچاق انسان توسط شبکه های قاچاق به سه بخش تقسیم می شود: بسیج و استخدام مهاجران، جابجایی در طول مسیر، و ورود و ادغام به بازارهای جهانی و جوامع مقصد.
در مدل سالت و اشتین (۱۹۹۷)، قاچاق انسان مستلزم برنامه ریزی عملیات های انتقال افراد، جمع آوری اطلاعات، تقسیم وظایف و غیره است. ورودی این مدل خود مهاجران هستند و هدف اصلی قاچاق، انتقال آنها از کشور مبدأ به مقصد است. شبکه های قاچاق همچون مجراهایی هستند که آنها را به سوی خروجی مدل، یعنی ورود به جامعۀ مقصد و ادغام در آن، هدایت می کنند.»
«روش تحقیق مورد استفاده روش کیفی و از شیوه مصاحبه عمیق فردی برای گردآوری داده‌ها استفاده شده است. در شیوه‌نامه تهیه شده جداگانه برای قاچاقبر و فرد قاچاق شده، در کنار ویژگی های جمعیتی پاسخگویان، سؤالاتی دربارۀ نحوۀ آمادگی و لجستیک سفر، مسیر مهاجرتی و ورود به جامعۀ مقصد بر اساس مدل مفهومی بررسی شد.»
دکتر صادقی و آقای محمدی برای ترسیم مراحل سه‌گانه‌ی قاچاق مهاجران افغانستانی به ایران با ۲۲ قاچاقبر و ۴۴ مهاجر غیرقانونی که دیپورت شده بودند مصاحبه‌ی عمیق انجام دادند. ویژگی‌های مصاحبه‌شوندگان به طور مشروح در مقاله آورده شده است:
«اکثریت قاچاقبرانی که مورد مصاحبه قرار گرفتند در گروه های سنی ۲۶-۳۵ و ۳۶-۴۵ ساله قرار دارند. این قاچاقبران همگی مرد هستند و اکثریت ازدواج کرده ( ۷۳%) به لحاظ قومیت، بلوچ ها بیشترین درصد را به خود اختصاص می دهند (۳۲٪) در حالی که تاجیک ها (۲۷٪) و هزاره ها (۱۸٪) در رتبه های بعدی قرار دارند. همچنین اکثر این قاچاقبران دارای سطح سواد ابتدایی یا راهنمایی و متوسطه هستند.
از سوی دیگر، در مورد مهاجران قاچاق شدۀ مورد مصاحبه، تقریباً نیمی از آنها از گروه سنی۱۸-۲۵ساله بودند. تقریباً اکثریت (۹۳٪) مرد بودند. به لحاظ وضعیت ازدواجی حدود ۶۰ درصد متأهل و بقیه مجرد بودند. به لحاظ قومیت، اکثراً به گروه های قومی هزاره (۴۳٪) وسپس پشتون(۲۷٪) تعلق داشتند، در حالی که به لحاظ سطح تحصیلات اکثراً ابتدایی (۵۰درصد) یا بیسواد (۲۹.۵درصد) بودند.
در میان مهاجران قاچاق شده مورد مصاحبه، دلیل اصلی مهاجرت جستجوی فرصت های شغلی در ایران بوده است (۸۶درصد) و بقیه نیز ناامنی در افغانستان (۱۰درصد) و پیوستن به اعضای خانواده (۴درصد) را از دلایل دیگر ذکر کرده اند.»
دکتر صادقی و آقای محمدی سپس به تشریح مراحل سه‌گانه‌ی قاچاق مهاجران افغانستانی از افغانستان به ایران می‌پردازند. این‌که قاچاقبرها در داخل خاک افغانستان چطور بازاریابی می‌کنند و مسیر مهاجرت به ایران چگونه است. آنها سیر تاریخی این نوع از مهاجرت را بیان می‌کنند و می‌نویسند:
« در دهۀ ۱۳۷۰، عمدۀ مهاجرین از طریق سه ولایت هرات، فراه و نیمروز در مجاورت مرزهای غربی افغانستان وارد خاک ایران می شدند. فعالیت قاچاقبرها در این دوره بیشتر بر عبور از مرز و تهیۀ اقامتگاه به خاطر توقف های طولانی در مسیر بود. طولی نکشید دولت ایران با استقرار نیروهای گشت مرزی در امتداد مرز ایران و افغانستان، عبور غیرقانونی از مرزهای شرقی خود را بیش از پیش دشوار ساخت. گذشته از آن، حتی در صورت ورود به خاک ایران، پاسگاه های متعدد در طول مسیر و در استان های مختلف ایران سبب می شد که بسیاری از مهاجران و پناهندگان غیرقانونی در مسیر بازداشت شده و به افغانستان بازگشت داده شوند. از همین رو، از اواسط دهۀ ۸۰، مسیر مهاجرتی به تدریج از مرز افغانستان ایران به داخل خاک پاکستان کشیده شد به نحوی که قاچاقبران ابتدا مهاجران را وارد خاک پاکستان و سپس از مسیرهای صعب کوهستانی، آنها را از مرز پاکستان ایران وارد خاک ایران، استان سیستان و بلوچستان، می کنند. در سال های اخیر، این مسیر به مسیر غالب برای مهاجرت های نامتعارف از افغانستان به ایران بدل شده است.»
نویسندگان این مقاله مبلغ‌های پرداختی به قاچاقبران در ماه‌های مختلف سال را نیز مورد بررسی قرار داده‌اند. جدول زیر مبالغ دریافتی از مهاجران بدون مدرک به مقصدهای مختلف ایران فهرست شده است:
دکتر صادقی و آقای محمدی در ادامه‌ی مقاله‌شان به مسیرهای مهاجرتی از خاک پاکستان به ایران می‌پردازند و ویژگی‌های مختلف این نوع از مهاجران را بیان می‌کنند:
«شیوه های حمل و نقل مهاجران نیز فرق می کند. از زرنج تا مرز پاکستان، مهاجران در پشت وسایل نقلیۀ نیمه سنگین همچون تویوتا انتقال می یابند. در داخل پاکستان، بیشتر مسیر با پای پیاده طی می شوند و در داخل ایران، عمدتاً وسایل نقلیۀ سبک همچون خودروهای سواری مورد استفاده قرار می گیرند. این خودروها که ظرفیتی پنج نفری دارند، با سوار کردن بیش از پانزده مهاجر، به صورت شبانه از شهرهایی مانند زاهدان به سوی کرمان به راه می افتند تا شانس دستگیر شدن توسط پلیس را به حداقل برسانند. برخی از مهاجران قاچاق شده اشاره کردند که در برخی موارد، قاچاقبرها با همکاری راننده ها آنها را در اتوبوس های مسافربری پنهان کرده و از پاسگاه های بین شهری عبور داده اند…
اولین نکته ای را که باید بدان توجه کرد، ماهیت موقتی بودن اقامت این افراد در ایران است. بسیاری از آنها با توجه به این واقعیت که قصد اقامت دایم در ایران ندارند، عموماً پیش از سفر با اعضای خانواده، فامیل یا دوستان خود در ایران تماس گرفته و با در میان گذاشتن نیّت مهاجرتی خود، از آنها مشورت می طلبند. در کنار این مشورت، وجود فرصت های کاری نیز
مورد مذاکره قرار می گیرد…»
گسترده بودن شبکه‌های ارتباطی مهاجران افغانستانی در ایران یکی از تمایزهای اصلی قاچاق مهاجران از افغانستان به ایران با سایر مسیرهای قاچاق مهاجر در نقاط مختلف دنیا است. در سایر نقاط دنیا، قاچاقچیان وظیفه‌ی ادغام مهاجر غیرقانونی در جامعه‌ی مقصد را نیز بر عهده دارد. اما در ایران این مرحله از دوش قاچاقچیان برداشته شده است.
اکثریت این مهاجران اقتصادی با هدف کار در ایران به صورت غیرقانونی مهاجرت می‌کنند. آنها به هیچ وجه قصد اقامت دائم ندارند. با توجه به مطالعه‌ی انجام گرفته در این مقاله، نویسندگان راهکار رسمی‌سازی ورود و خروج این نوع از مهاجران به ایران را پیشنهاد می‌دهند.
متن کامل این مقاله در این آدرس قابل مطالعه است.
