رکوردشکنی خروج مهاجران افغانستانی از ایران

بازگشت مهاجران افغانستانی از ایران در سال ۲۰۲۰ به رقم بی‌سابقه‌ی ۸۰۰ هزار نفر رسید. این بیشترین میزان بازگشت مهاجران افغانستانی در سالیان اخیر است.

آمار مهاجران حاضر در ایران

طبق آخرین آمارهای سازمان جهانی مهاجرت، ایران در سال گذشته میزبان حدود ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر مهاجر بین‌المللی بود. ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر از این مهاجران افغانستانی، ۸۴.۱ هزار نفر عراقی و ۲۷.۹ هزار نفر از این مهاجران پاکستانی بودند. ایران در سال ۱۹۹۰ میزبان حدود ۴.۳ میلیون نفر مهاجر بین‌المللی از کشورهای مختلف بود. اما پس از این سال تعداد مهاجران در ایران روندی کاهشی را تا سال ۲۰۰۰ طی کرد. تعداد مهاجران در ایران بعد از سال ۲۰۰۰ تقریبا عددی ثابت بوده است.

از ۲.۷ میلیون نفر مهاجر حاضر در ایران ۹۷۹.۴ هزار نفرشان پناهنده محسوب می‌شدند.

تعداد مهاجران بدون مدرک و غیرقانونی حاضر در ایران هیچ‌گاه به صورت دقیق مشخص نشده است. حتی عدد ۲.۷ میلیون مهاجر نیز از سوی سازمان جهانی مهاجرت آماری برآوردی است. از آن جا که ورود مهاجران غیرقانونی از مرزها به‌صورت قاچاق است، هیچ گونه آمار دقیقی در این مورد وجود ندارد. اما در مورد بازگشت مهاجران غیرقانونی افغانستانی که عمده‌ی مهاجران حاضر در ایران را تشکیل می‌دهند داده‌هایی وجود دارد.

سازمان جهانی مهاجرت (IOM) به کمک کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان (UNHCR) و با همکاری وزارت مهاجران و عودت کنندگان کشور افغانستان در ۴ مرز کشور افغانستان دفاتری را ایجاد کرده‌اند. این چهار مرز عبارت‌اند از مرزهای اسلام قلعه، میلک، ترخم و اسپین بولدک. دو مرز اسلام قلعه و میلک مرزهای افغانستان با ایران هستند و دو مرز ترخم و اسپین بولدک مرزهای افغانستان با کشور پاکستان. ایران و پاکستان در کنار هم بزرگ‌ترین میزبانان انواع مهاجران افغانستانی (پناهنده، گذرنامه‌ای و مهاجران بدون مدرک و غیرقانونی) هست.

چندین سال است که بازگشت مهاجران افغانستانی به کشور خودشان در این دفاتر ثبت می‌شود، چه این مهاجران پناهنده باشند، چه مهاجر بدون مدرک، اطلاعات آن‌ها در این دفاتر به‌دقت ثبت می‌شود. در این دفاتر به تعدادی از مهاجران بازگشت کننده کمک هزینه‌هایی برای ادامه‌ی مجدد زندگی در کشور افغانستان داده می‌شود. این کمک هزینه‌ها شامل کمک‌های نقدی و غیرنقدی و هماهنگی‌هایی برای اسکان در شهرهای کشور افغانستان است. این کمک‌هزینه‌ها عمدتا به مهاجران بازگشته از پاکستان تعلق می‌گیرد.

آمار بازگشت مهاجران بدون مدرک افغانستانی از دو کشور پاکستان و ایران به‌صورت گزارش‌هایی ماهانه در سایت سازمان جهانی مهاجرت منتشر می‌شود. این آمارها از هر چهار مرز در سایت https://afghanistan.iom.int موجودند.

بازگشت بی‌سابقه‌ی مهاجران افغانستانی

طبق آخرین آمارها، در سال ۲۰۲۰ بازگشت مهاجران افغانستانی از ایران به کشور خودشان رکوردشکنی کرد.

تا اوایل ماه دسامبر سال ۲۰۲۰  مجموع تعداد مهاجرین افغانستانی خارج شده از ایران به قصد کشور افغانستان به ۸۰۰هزار و ۱۰۹ نفر رسید. این بیشترین تعداد بازگشت در سالیان گذشته است. متوسط بازگشت سالانه‌ی مهاجران افغانستانی ۵۲۵ هزار نفر در سال بود. در سال ۲۰۱۸ و با وخیم شدن اوضاع اقتصادی ایران بازگشت مهاجران افغانستانی افزایش یافته بود به میزان ۷۵۷ هزار نفر رسیده بود. اما در سال جاری این رکورد هم جابه‌جا شد.

تعداد مهاجران افغانستانی بازگشته از پاکستان در مدت مشابه ۶۱۹۱ نفر بوده که کمترین تعداد بازگشت طی سالیان اخیر است.

از ۸۰۰هزار و ۱۰۹ نفری که از ایران بازگشته‌اند، ۴۹۹هزار و ۸۸۵ نفر به صورت داوطلبانه و ۳۰۰هزار و ۲۲۴ نفر با دستگیری توسط نیروی انتظامی و رد مرز شدن به افغانستان بازگشته‌اند. میزان بازگشت داوطلبانه‌ی مهاجران افغانستانی در سال ۲۰۲۰ نسبت به سالیان گذشته افزایشی بی‌سابقه را نشان می‌دهد.

وخامت شرایط اقتصادی ایران و شیوع کرونا از عوامل تأثیرگذار بر افزایش بازگشت مهاجران افغانستانی از ایران بوده است.

نمودار زیر تعداد مهاجرین افغانستانی بازگشته به کشور خودشان از ایران از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۹ را نشان می‌دهد. در سال ۲۰۲۰ بازگشت این مهاجرین رکورد سال ۲۰۱۸ را هم جابه‌جا کرد.

در سالیان اخیر همواره تعداد مهاجران بدون مدرک دستگیرشده توسط نیروی انتظامی که رد مرز می‌شدند از مهاجران داوطلب بازگشت بیشتر بود. اما در سال ۲۰۲۰ این روند معکوس شد و اکثر مهاجران افغانستانی به صورت داوطلبانه به کشور خودشان بازگشتند.

مهاجرت افغانستانی‌ها از ایران به ترکیه

مهاجرین افغانستانی فقط راه بازگشت به کشور افغانستان را در پیش نگرفته‌اند. مطابق آخرین گزارش‌های سایت mixed migration center تعداد مهاجران غیرقانونی افغانستانی در کشور ترکیه در چهار سال اخیر رشدی بی‌سابقه را تجربه کرده است.

از سال ۲۰۱۷ تعداد مهاجران غیرقانونی افغانستانی در ترکیه از تعداد مهاجران غیرقانونی سوریه نیز فزونی گرفت.

در سال ۲۰۱۷ میزبان حدود ۶۰ هزار مهاجر غیرقانونی افغانستانی بود. در سال ۲۰۱۸ این رقم به ۱۰۰ هزار نفر رسید و در سال ۲۰۱۹ به ۲۰۰ هزار نفر؛ بدین معنی که در سال ۲۰۱۹ حدود ۱۰۰ هزار نفر از مهاجرین افغانستانی از ایران به صورت غیرقانونی به ترکیه مهاجرت کردند. هنوز آمارهای مربوط به سال ۲۰۲۰ تعداد مهاجران غیرقانونی در ترکیه منتشر نشده است.

به نظر می‌رسد تعداد مهاجران بدون مدرک و غیرقانونی حاضر در ایران به کم‌ترین حد خود رسیده است و اکثر مهاجرانی که در ایران باقی مانده‌اند کسانی هستند که سابقه‌ی حضور چند ده‌ساله دارند و ریشه‌ها و علقه‌های خانوادگی و فرهنگی اجتماعی مانع از مهاجرت آنان شده است.