آینده‌ی مهاجرت در ایران: سیاست‌های مهاجرتی آینده‌‌ ایران در کلام نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۳

سیاست‌های مهاجرتی آینده ایران در کلام نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۳

در بسیاری از کشورهای جهان،‌ تبیین سیاست‌های مهاجرتی یکی از ارکان مهم برنامه‌های نامزدهای انتخاباتی است. چه بسا در بسیاری از این کشورها،‌ نظر کاندیدها در مورد مهاجرت و مهاجران است که باعث می‌شود تا شخصی از سوی مردم انتخاب شود یا نشود. کشور ایران مواجهه‌ای گسترده و عمیق با مفهوم مهاجرت دارد. از یک سوی جمعیتی میلیونی از ایرانیان در خارج از کشور به سر می‌برند و از سویی دیگر جمعیتی میلیونی از مهاجران غیرایرانی نیز در داخل کشور ایران حضور دارند. علی‌رغم این مواجهه‌ی گسترده، در انتخابات ریاست‌جمهوری گذشته هیچ‌گاه مهاجرت و مهاجران جایگاهی در برنامه‌های انتخاباتی کاندیدها نداشتند. می‌توان گفت انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۴۰۳ اولین انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران است که در آن مهاجرت و مهاجران وارد مباحث تبلیغاتی کاندیدای ریاست‌جمهوری شده است.

کاندیدهای ریاست‌جمهوری ۱۴۰۳ در مورد مهاجرت و مهاجران چه گفته‌اند؟

در سه سال گذشته تحولات حوزه‌ی مهاجرت به ایران بسیار گسترده و وسیع بوده است. از یک سو، تسلط مجدد طالبان بر افغانستان موجی چند میلیونی از مهاجرت به ایران را به راه انداخت. از سویی دیگر دولت قبل با تاسیس سازمان ملی مهاجرت سعی در سامان‌مند کردن مدیریت امور مهاجران خارجی در ایران داشته‌ است. تعداد پناهندگان ثبت‌شده‌ی افغانستانی در ایران به رقم بیش از ۳.۴ میلیون نفر پس از تسلط طالبان رسید[1]. در سه سال گذشته بیش از ۳ میلیون مهاجرا افغانستانی نیز از مرزهای ایران اخراج شده‌اند[2]. در چنین وضعیتی دولت بعدی وظایف سنگینی در قبال مدیریت امور مهاجران در ایران دارد.

قالیباف و سیاست‌های مهاجرتی آینده ایران

اولین کاندیدایی که بحث حضور مهاجران در ایران را وارد مباحث انتخاباتی کرد محمدباقر قالیباف بود. او در یکی از توییت‌های اولیه‌ی خود بعد از اعلام کاندیداتوری برای ریاست‌جمهوری نوشت که: چاره‌جویی قاطعانه برای حل مسئله‌ی چندبعدی اتباع بیگانه غیرمجاز از دغدغه‌های مهم مردم است. بی‌عملی در این خصوص به ابعاد امنیتی، اقتصادی و اجتماعی آن دامن می‌زند. بر این موضوع اشراف کامل داشته و داریم و در دولت بعد نگرانی‌های مردم را رفع خواهم کرد[3].

او بار دیگر و در دومین برنامه‌ی تلویزیونی‌اش برای انتخابات بر این موضوع صحه گذاشت و گفت: «در ماده ۸۶ برنامه هفتم پیش‌بینی برای اختصاص بودجه به مرزهای شرقی شده و این‌که در طول برنامه انسداد کامل رخ دهد. درباره افراد غیرمجاز که در داخل کشور هستند نیز پیش‌بینی شده که طرد کامل صورت گیرد. افرادی که مجاز هستند می‌توانند بمانند»[4].

اظهارات قالیباف واکنش‌های گوناگونی را برانگیخت. برخی به این اشاره کردند که تعداد مهاجران افغانستانی بیش از ظرفیت‌ استاندارد پذیرش ایران رسیده است و به همین دلیل این امر در برنامه‌های کاندیدهای ریاست‌جمهوری از جمله او وارد شده است. برخی نیز این صحبت‌های قالیباف را نوعی عوام‌فریبی نامیدند و گفتند که او خواسته تا از موج افغان‌هراسی فعال در شبکه‌های اجتماعی ایران که در یک سال گذشته بسیار اثرگذار عمل کرده سوءاستفاده کند،‌ وگرنه در زمان ریاستش بر مجلس شورای اسلامی، قانون سازمان ملی مهاجرت (علی‌رغم متن بسیار تند آن علیه مهاجران) هیچ‌گاه به نتیجه نرسید.

پزشکیان و سیاست‌های مهاجرتی آینده ایران

نامزد دیگری که در مورد موضوع مهاجران در ایران موضع‌گیری کرد، مسعود پزشکیان بود. او در یک رشته توییت سیاست‌های مهاجرتی دولت آینده در قبال مهاجران را به شرح زیر اعلام کرد:

دولت من ان‌شالله سه اقدام همزمان را در رابطه با مهاجرین افغانستانی پیش می‌برد:

۱- انسداد کامل مرز‌ها و جلوگیری از مهاجرت بیشتر که مسوولین محوری با وزارت کشور خواهد بود.

۲- ساماندهی مهاجرین موجود. نباید انکار کرد که تعداد زیادی از برادران افغان نقش موثری در اقتصاد ایران دارند یا در جنگ تحمیلی و … فداکاری کرده‌اند ولی حضور آنها در ایران باید ساماندهی شده و با انضباط باشد. (وظیفه وزارت کشور و وزارت اطلاعات).

۳- مذاکره با کشور‌های اروپایی برای پذیرش بخشی از مهاجرین (و یا حداقل تقبل هزینه‌های حضور آنها در ایران). غرب باید مسئولیت آنچه در افغانستان انجام داده و منجر به مهاجرت میلیون‌ها افغانستانی شده است را بپذیرد. دلیلی ندارد که مردم ایران هزینه سیاست‌های غلط دیگران را بپردازند.

صحبت‌های پزشکیان نیز واکنش‌های گوناگونی را برانگیخت. برخی به او این انتقاد را وارد دانستند که چرا اخراج مهاجران بدون مدرک را در برنامه‌های خود در نظر نگرفته است. برخی نیز مواضع او را واقع‌گرایانه‌تر دانستند و بر این باور بودند که او قصد موج‌سواری ندارد.

سایر نامزدهای انتخاباتی هنوز موضع‌گیری دقیقی در مورد حضور مهاجران در ایران و سیاست‌های مهاجرتی آینده ایران نداشته‌اند.

جای خالی سیاست‌های دایاسپورایی

در حالی‌که از ۶ نامزد انتخاباتی، ۲ نامزد در مورد مهاجران غیرایرانی حاضر در ایران موضع‌گیری داشتند، اما هیچ کدام در مورد ایرانیان خارج از کشور و سیاست‌های دایاسپورایی ایران در قبال آنان سخنی به میان نیاورده‌اند. آمار دقیقی در مورد تعداد ایرانیان خارج از کشور وجود ندارد. اما گمانه‌زنی‌ها این رقم را نزدیک به ۵ میلیون نفر اعلام می‌کند[5]. ایرانیان خارج از کشور ویژگی‌های خاصی دارد که اهمیت پرداختن به آنان را چندبرابر می‌کند. در حالی‌که ایران به دلیل تحریم‌ها، ارتباطات بین‌المللی محدودی دارد، ایرانیان خارج از کشور در گستره‌ی بسیار متنوعی از کشورهای جهان حضور دارند. تعداد بالایی از آنان جزء اقشار تحصیل‌کرده و موفق به شمار می‌روند. سرمایه‌های ایرانیان خارج از کشور نیز بیش از ۲۴،۰۰۰ هزار میلیارد دلار برآورد می‌شود[6]. برای فهم این عدد می‌توان به درآمد نفتی ایران در سال ۲۰۲۲ اشاره کرد که فقط ۴۲.۶میلیارد دلار بود[7].

در حال حاضر ارتباط ایران با ایرانیان خارج از کشور هیچ چهارچوب مشخص و مدونی ندارد. در داخل وزارت امور خارجه، شورای عالی ایرانیان خارج از کشور سال‌هاست که مشغول به فعالیت است. اما این شورا نیز سیاست مشخص و مدونی برای ارتباط‌گیری ایرانیان خارج از کشور با کشور ایران نداشته و در سالیان اخیر بسیار منفعل بوده است. در حقیقت عمده‌ی ارتباط ایرانیان خارج از کشور به صورت ارتباطات خانوادگی با بستگان حاضر در ایران‌شان است و هیچ نقشی جهت کمک به توسعه‌ی ایران برای آنان در نظر گرفته نشده است.

تا به این جای کار به نظر می‌رسد در مورد ایرانیان خارج از کشور، نامزدهای ریاست‌جمهوری هیچ برنامه‌ی جدیدی ندارند و روال فعلی ادامه پیدا خواهد کرد.

نتیجه‌گیری

بر اساس صحبت‌های کاندیدهای ریاست‌جمهوری در موضوع مهاجرت و مهاجران می‌توان کلیدواژه‌های زیر را پیرامون سیاست‌های مهاجرتی آینده ایران در نظر گرفت. این کلیدواژه‌ها وابسته به این که کدام یک از کاندیدها به مقام ریاست‌جمهوری نائل شود شدت و ضعف پیدا خواهند کرد. اما به نظر می‌رسد سیاست‌های مهاجرتی آینده ایران خارج از چهارچوب این کلیدواژه‌ها نباشد: