مهر ۱۵, ۱۴۰۳ ۴:۱۵ قبل از ظهر
دیاران خبر ۱۳ (از تغییر رییس اداره اتباع تا رشد مهاجرت غیرمجاز افغانستانی‌ها به آمریکا)
دیاران خبر بسته‌ی خبری هفتگی سایت دیاران است. بسته‌ای که می‌کوشد مهمترین اخبار و تحولات مهاجرتی در ایران و جهان را دنبال کند. دیاران خبر می‌کوشد تا نسبت به اخبار روز تحلیل داشته باشد. گذشته‌ی هر خبر را مرور کند و سناریوهای محتمل برای آینده را ارائه دهد. در این شماره به اخبار مختلفی مانند تغییر رییس اداره اتباع و مهاجرین خارجی و رشد مهاجرت غیرمجاز افغانستانی‌ها به آمریکا می‌پردازیم.
۱. تغییر رییس اداره اتباع و مهاجرین خارجی
احمد وحیدی، وزیر کشور، در روز ۳۰ فروردین رییس جدید اداره اتباع و مهاجرین خارجی را منصوب کرد. مطابق حکم وحیدی، اصغر بلوکیان ریاست اداره اتباع و مهاجرین خارجی سازمان ملی مهاجرت را برعهده خواهد داشت. بلوکیان جایگزین صادق رضادوست می‌گردد که از بهمن ۱۴۰۰ به ریاست اداره اتباع منصوب شده بود. مراسم تودیع و معارفه روسای سابق و جدید اداره اتباع در روز سه‌شنبه ۵ اردیبهشت با حضور عبدالله مبینی، ریاست سازمان ملی مهاجرت، انجام گرفت و بلوکیان رسما کار خود را آغاز کرد.
باید خاطر نشان کرد عنوان اداره اتباع پیش از این «اداره اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور» بود. ولی اکنون عنوان آن به «اداره اتباع و مهاجرین خارجی سازمان ملی مهاجرت» تغییر یافته است. با این تغییر گویا این اداره که پیش از این شاخه مستقیمی از وزارت کشور ایران بود، اکنون زیرمجموعه‌ای از سازمان ملی مهاجرت خواهد بود. تصور بسیاری از فعالین حوزه مهاجرت آن بود که قرار است سازمان ملی مهاجرت جایگزین اداره اتباع گردد. ولی گویا برنامه دولت آن است که این نهاد همچنان به فعالیت خود ادامه دهد. البته معلوم نیست تقسیم کار بین سازمان ملی مهاجرت و اداره اتباع چگونه خواهد بود.
نکته جالب آن است که در حالی که هنوز قانون سازمان ملی مهاجرت در مجلس به تصویب نهایی نرسیده است، این نهاد در بدنه دولت شروع به فعالیت کرده است. کلیات طرح سازمان ملی مهاجرت در ۲۲ آبان سال گذشته به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. ابتدا گفته می‌شد که بررسی و تصویب نهایی آن نیز تا پایان سال در مجلس انجام خواهد شد. اما این گونه نشد و تصویب آن به امسال موکول شد. البته ماه گذشته ابوالفضل ابوترابی، عضو کمیسیون امور داخلی مجلس، در گفتگو با رسانه‌ها گفت که بررسی و تصویب نهایی جزئیات طرح سازمان ملی مهاجرت شاید به سال ۱۴۰۲ هم نرسد.
مهاجرت هم تهدید، هم فرصت
در مراسم تودیع و معارفه روسای سابق و جدید اداره اتباع عبدالله مبینی، گفت: «موضوع مهاجرت از جنبه خارجی برای ما تهدید است و این موضوع از جنبه داخلی باید فرصت باشد». وی تاکید کرد که نگاه ایران به مساله مهاجرت باید تلفیقی باشد و بیشتر به فرصت‌های مهاجرت توجه نمود. مبینی ادامه داد: «هم اکنون 75 چالش اساسی در ابعاد مختلف در حوزه مهاجرین و اتباع خارجی وجود دارد. این 75 چالش ترکیبی از قوت و فرصت در محیط داخلی و ضعف و تهدید در محیط خارجی است».
رییس سازمان ملی مهاجرت همچنین از هزینه‌های مالی فراوان مهاجران برای ایران و ناچیز بودن کمک‌های بین‌المللی سخن گفت: «55 درصد مهاجرین افغانستانی در کشور ما هستند و 44 درصد در کشور پاکستان بوده و مابقی در سایر کشورها حضور دارند. حدود 63 درصد سهم کمک‌های سازمان‌های بین‌المللی برای زیست مهاجرین افغانستانی به پاکستان و 32 درصد به ایران داده می‌شود. در کمک‌های بین‌المللی هم نوعی بی‌عدالتی وجود دارد».
اصغر بلوکیان، مدیرکل جدید امور اتباع و مهاجرین خارجی سازمان ملی مهاجرت نیز در این مراسم گفت: «برای پدیده مهاجرت برنامه‌ی چند ساله داریم و هر سال بخشی از آن را جلو می‌بریم. در داخل اداره کل اتباع و سایر دستگاه‌های مربوطه ظرفیت خوبی برای اداره جامعه مهاجرین داریم». وی ادامه داد: «ظرفیت خود مهاجرین باید مورد استفاده قرار بگیرد و تاکنون از این ظرفیت استفاده‌ی آن‌چنانی نشده و تا امروز بیشتر به آنان خدمات داده شده، تا این که بکارگیری شوند. می‌بایست از خود آنان در مسائل غیرحاکمیتی استفاده شود». بلوکیان از ضرورت مدیریت یکپارچه و متمرکز مهاجرت سخن گفت و عنوان کرد: «می‌بایست تلاش کنیم زندگی آرام و شرافتمندانه‌ای برای مهاجرین فراهم کنیم تا با رعایت قوانین کشورمان زندگی کنند و در صورتی که شرایط کشورشان مهیا شد، به کشورشان و یا هر کشور دیگری با خاطره‌ای خوش بازگردند».
۲. تمدید طرح تعیین وضعیت شغلی اتباع افغانستانی
اداره کل اشتغال اتباع خارجی وزارت کار ایران اعلام کرد طرح تعیین وضعیت شغلی اتباع خارجی تا نیمه اردیبهشت تمدید شده است. با توجه به تقارن ایام نوبت دهی با ایام تعطیلات نوروز و ماه رمضان، این طرح تا ۱۵ روز دیگر تمدید شده است. پیش از این اعلام شده بود طرح مذکور تا پایان فروردین خاتمه می‌یابد. با توجه به اهمیت این طرح برای ادامه اقامت قانونی اتباع مهاجر و فواید آن برای اشتغال مهاجران، توصیه می‌شود آن دسته از مشمولانی که تاکنون ثبت‌نام نکرده‌اند، تا ۱۵ اردیبهشت ثبت‌نام خود را انجام دهند.
طبق گزارش اداره اشتغال اتباع خارجی وزارت کار تا کنون ۲۴۸ هزار تن از مشمولین این طرح ثبت اطلاعات شده‌اند. همچنین رسیدگی به درخواست‌ها در کارگروه‌های نیازسنجی اشتغال استان‌ها در دست بررسی است. تاکنون نیز این کارگروه‌ها به درخواست بیش از ۶۷ هزار نفر از این اتباع افغانستانی رسیدگی کرده‌اند. تعداد شرکت‌کنندگان در طرح سرشماری سال ۱۴۰۱ طبق اعلام وزارت کشور بیش از ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر بودند. از این جمعیت کثیر تا کنون فقط ۲۴۸ هزار نفر مشارکت کرده‌اند و این به معنی است که اکثریت مشمولان این طرح هنوز ثبت‌نام نکرده‌اند.
۳. طرح تمدید روادید منقضی شده مهاجرین افغانستانی ساکن ایران
وزارت کشور طرح جدیدی برای تمدید روادیدمهاجرانی که اعتبار ویزای آنان به پایان رسیده، پیش‌بینی کرده است. براساس دستورالعمل تازه‌ای که از سوی پلیس مهاجرت و گذرنامه به دفاتر خدمات اتباع خارجی ابلاغ شده، این دفاتر از 4 اردیبهشت ماه مشکل غیرمجاز بودن اتباع افغانستانی را که با گذرنامه و روادید معتبر وارد ایران شده‌اند و به هر دلیلی نتوانسته‌اند روادید خود را تمدید کنند، حل می‌کنند. بر اساس این دستورالعمل، برای هر سال انقضای روادید ایران، تنها مبلغ 400 هزار تومان (هر سه ماه 100 هزار تومان) جریمه دریافت می‌شود. البته این طرح فقط شامل کسانی می‌شود که پس از تحولات اخیر افغانستان وارد ایران شده‌اند.
با پرداخت جریمه مقرر شده، از یک‌سو دارندگان گذرنامه و روادید منقضی شده ایران سه ماه اقامت دریافت می‌کنند و می‌توانند در این مدت از ایران خارج شوند اما آن‌هایی که می‌خواهند اقامت‌شان در ایران ادامه پیدا کند، باید با شرکت در طرح سرشماری اشتغال اتباع خارجی، برگه آن را دریافت کنند. پیش از این جریمه هر روز حضور غیرقانونی در ایران برای دارندگان گذرنامه و روادید 200 هزار تومان بود که در یک سال بالغ بر چندین میلیون تومان می‌شد. با این سهولت جدید تنها 400 هزار تومان برای گذشت هر سال از تاریخ انقضای روادید به عنوان جریمه دریافت می‌گردد.
انجام طرح تمدید ویزای منقضی شده اتباع افغانستانی اقدام قابل تحسینی است. در دوران بعد از روی کار آمدن طالبان هزاران نفر از اتباع افغانستانی با ویزاهای کوتاه مدت به ایران آمدند. اما بعدا به دلایل مختلف موفق به تمدید ویزای خود نشدند. این امر سبب شد بر جمعیت مهاجران غیرمجاز افزوده شود. اقدام جدید ایران می‌تواند این جمعیت قابل توجه را دوباره دارای مدرک قانونی کند تا این افراد دیگر ترسی بابت اخراج از کشور نداشته باشند و بتوانند از مزایای مهاجر قانونی بودن در ایران استفاده کنند.
۴. حقابه هیرمند؛ همچنان چالشی بین ایران و افغانستان
یکی از قدیمی‌ترین اختلافات بین ایران و افغانستان موضوع حقابه ایران از رودخانه هیرمند است که دولت‌های مختلف افغانستان در چند دهه اخیر از اعطای این حقابه به ایران خودداری کرده‌اند. با بحرانی شدن وضعیت خشکسالی در استان سیستان‌وبلوچستان، مطالبه حقابه هیرمند بین دولتمردان ایرانی افزایش یافته است. دولت طالبان نیز تاکنون به خواسته ایران تن نداده و همین امر به تشدید اختلافات بر سر حقابه هیرمند منجر شده است. سال گذشته محمد سرگزی، نماینده زابل در مجلس، در اظهارنظری تهدیدآمیز اعلام کرد: «اگر طالبان حقابه سیستان را ندهند، تمام اتباع افغان از سیستان‌وبلوچستان اخراج می‌شوند». سخن نماینده زابل واکنش‌های بسیاری برانگیخت و برخی وی را به استفاده ابزاری از مهاجران متهم کردند.
سرگزی به تازگی در نطق میان دستور خود در مجلس دوباره به موضوع حقابه هیرمند اشاره کرد و از انفعال دستگاه دیپلماسی در خصوص حقابه هیرمند انتقاد کرد. وی با اشاره به مشکلات مختلف مردم سیستان به دلیل بی‌آبی، اعلام کرد که بی‌آبی موجب شده بیش از ده هزار نفر از مردم استان در چند ماه اخیر به شهرهای دیگر مهاجرت کنند. نماینده زابل در پایان حتی تهدید کرد در صورت حل نشدن مشکلات آب و عدم پیگیری حقابه، استعفا خواهد داد. همزمان با حاد شدن موضوع خشکسالی سیستان‌وبلوچستان، حجم اعتراضات مردمی نیز در حال افزایش است. برای مثال ۳ اردیبهشت مردم چند شهر استان در بستر تالاب بین‌المللی خشکیده هامون تجمع اعتراضی برگزار کردند و بر مطالبه حقابه سیستان تاکید کردند.
دولت ایران بایستی هرچه زودتر راهکاری برای حل موضوع حقابه بیابد. و الا ممکن است این موضوع به تنشی بزرگ بین مردم ایران و افغانستان تبدیل شود. در سالیان اخیر یکی از مهمترین دلایل مخالفان مهاجرت افغان‌ها به ایران به موضوع حقابه هیرمند برمی‌گشت. عدم احقاق حقوق ایران در مورد حقابه هیرمند می‌تواند بیش از پیش به وضعیت مهاجران افغانستانی در ایران لطمه وارد کند.
۵. برگزاری نشست قومیت‌گرایی در افغانستان و تأثیرات آن بر زیست مهاجران در ایران
دومین نشست از سلسله‌نشست‌های هم‌اندیشی در باب ابعاد فرهنگی حضور مهاجران افغانستانی در ایران با عنوان «قومیت‌گرایی در افغانستان و تأثیرات آن بر زیست مهاجران در ایران» در روز دوشنبه ۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد. این نشست با سخنرانی سید عسکر موسوی (دکتری انسان‌شناسی از دانشگاه آکسفورد) و مجتبی نوروزی (معاون سابق رایزنی فرهنگی ایران در افغانستان) و دبیری پیمان حقیقت‌طلب (مدیر پژوهش اندیشکده دیاران) انجام گرفت. برگزاری نشست فوق حاصل همکاری پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور و اندیشکده دیاران است.
سید عسکر موسوی در این نشست به فرایند شکل‌گیری قوم محوری در افغانستان اشاره کرد و درباره پیامدهای این قوم محوری افراطی بر زیست مردم داخل افغانستان و مهاجران افغانستانی سخن گفت. وی بر ضرورت تغییر نگرش قوم‌گرایانه حاکم تاکید کرد و آموزش را راهکاری مناسب برای حل این مساله دانست. مجتبی نوروزی نیز گفت: «انگاره‌های قومی معمولا در مهاجرت کم‌رنگ می‌شود و تبدیل به انگاره‌های ملی می‌شود. این امر می‌تواند مقدمه شکل‌گیری هویت ملی در مهاجرت و برهم‌زدن مرزهای متصلب قومی باشد. ولی به نظرم این ساختار ناقص که به تعبیری فرصتی برای مهاجرین افغان در ایران است، در ایران شکل نگرفته و حتی در مواقعی منجر به شکل‌گیری کلونی‌های مختلف هم شده است».
با توجه به تنش‌های قومی فراوانی که در افغانستان به چشم می‌خورد، این امر می‌تواند بر تعاملات مهاجران افغانستانی با یکدیگر و با جامعه ایران تاثیر بگذارد. لذا بایستی بیش از پیش به مقوله‌های فرهنگی این چنینی در سطح پژوهشی و سیاست‌گذاری پرداخته شود. یکی از اهداف سلسله نشست‌های دیاران و شورای فرهنگ عمومی کشور بررسی دقیق‌تر این ابعاد فرهنگی حضور مهاجران در ایران است. لازم به ذکر است که نشست قبلی نیز با عنوان «تحصیل کودکان مهاجر در ایران و مسائل هویتی آنان» در تاریخ ۲۰ اسفند ۱۴۰۱ برگزار گشت.
۶. رشد مهاجرت غیرمجاز افغانستانی‌ها به آمریکا
اخیرا گزارش‌هایی درباره رشد آمار ورود غیرقانونی مهاجران افغانستانی از طریق کشورهای آمریکای جنوبی و مکزیک به ایالات متحده آمریکا منتشر شده است. بزرگترین مشکل این پناهجویان در این مرحله نداشتن سرپناه است چراکه آنان بدون داشتن مدارک و منبع درآمد نمی‌توانند خانه‌ای را کرایه کنند. این چالش تا زمانی ادامه خواهد یافت که درخواست پناهندگی این پناهجویان پذیرفته شده و آنان جواز کار دریافت کنند. پیش از این، گزینه دیگر برای پناهجویانی که از آمریکای لاتین به کشورهای شمال امریکا سفر می‌کردند، ورود غیرقانونی به کانادا بود. اما به تازگی پس از امضای توافق‌نامه میان ایالات متحده و کانادا این گزینه هم غیرقابل دسترس شده است.
پس از آغاز مجدد حاکمیت طالبان در اواسط سال ۲۰۲۱، موجی جدیدی از مهاجرت افغانستانی‌ها به کشورهای دیگر شکل گرفت. طبق یک تخمین تا دسامبر 2022، 1.3 میلیون افغان به کشورهای همسایه مثل ایران (تقریباً 1 میلیون نفر) و پاکستان (تقریباً 240000 نفر) گریخته‌ا‌ند. علاوه بر ایران و پاکستان گروهی نیز عازم ترکیه، اروپا و حتی قاره آمریکا شدند. البته در جریان خروج آمریکا از افغانستان، بیش از ۸۰ هزار شهروند افغانستان در یک برنامه تخلیه توسط دولت امریکا به این کشور منتقل شدند. این افراد عموما از کسانی بودند که در طول دوران حضور آمریکا با نهادهای این کشور به طرق گوناگون همکاری کرده بودند.
اکنون شماری دیگر در تلاش‌اند تا به صورت غیرقانونی و با عبور از کشورهای امریکای جنوبی از جمله مکزیک خود را به ایالات متحده برسانند. این در حالی است که اداره بازرسی آمریکا در امور افغانستان اعلام کرده روند پذیرش مهاجرین در آمریکا به شدت کند است. با توجه به تداوم مشکلات داخلی افغانستان و سیاست‌های غلط دولت طالبان، در سال جاری نیز مهاجرت اتباع افغان به دیگر کشورها ادامه خواهد یافت. و امواج مهاجرت اتباع افغانستانی، ایالات متحده را نیز همچنان تحت تاثیر قرار خواهد داد.
