مهاجرت و پدیده شهر نشینی مهاجران نامتعارف و پناهندگان در ایران

جمعیت مهاجران، پناهندگان و مهاجران نامتعارف افغانستانی در ایران بیش از سه میلیون نفر است. افغانستانی‌ها تأثیر مهمی بر شهرنشینی و توسعه روستایی در مقیاس ملی و محلی در ایران دارند. در مقیاس بین المللی نیز جامعه مهاجران افغانستانی از لحاظ تعداد و اثرگذاری اهمیت دارند. مهاجران افغانستانی در ایران بسیار هستند و از نظر نوع اقامت نیز متفاوت میباشند. این موضوع باید در طراحی سیاست‌های مرتبط با مهاجران افغانستانی در ایران مورد توجه قرار گیرد.
طرح تحقیقاتی “شهرنشینی، پناهندگان و مهاجران نامتعارف در ایران، 2017” با همکاری گروه جغرافیای دانشگاه تورکو (فنلاند) و گروه جغرافیای انسانی و آمایش دانشگاه شهید بهشتی (ایران) انجام شد. در انجام این طرح تحقیقاتی، وزارت کشور ایران حمایتهای زیادی انجام داد. همچنین حمایت مالی آن از طرف “شورای تحقیقات استراتژیک” آکادمی فنلاند (کنسرسیوم تحقیقاتی URMI به آدرس www.urmi.fi) صورت گرفت.
سوالات اصلی این تحقیق عبارتاند از: تأثیر مهاجران افغانستانی در ایران بر روی توسعه روستایی و اشتغال در مناطق مورد مطالعه نواحی کمتر مرکزی ایران (کمپهای مهاجران و روستاها در مناطق مختلف ایران) چیست؟ مهمترین دلیل مهاجرت مهاجران افغانستانی در این نواحی کمتر مرکزی چیست و به کدام مناطق مهاجرت می‌کنند؟ تأثیر رسانه‌های اجتماعی بر روی تصمیم به مهاجرت، مکان، زمان و چگونگی مهاجرت مهاجران افغانستانی در ایران چیست؟ و تأثیر مهاجران افغانستانی در ایران بر روی شهرنشینی در مقیاس محلی و ملی چه می‌باشد؟
تحلیل‌های این تحقیق بر مبنای یافته‌های تحقیقات پیشین بعلاوه نظرسنجی و مطالعه میدانی و مصاحبه‌های مخصوص این تحقیق که در اکتبر سال 2017 میلادی در ایران انجام شد می‌باشد. در این مطالعه میدانی 644 نفر مهاجر افغانستانی (با پیشینه افغانستانی) از استان‌های کرمان، خراسان رضوی و خوزستان به صورت بینام به سوالات تحقیق، مصاحبه و پرسشنامه پاسخ دادند. از میان آنها، 546 نفر (85 درصد) مهاجران افغانستانی بودند که در چهار مهمانشهر بنی نجار، بردسیر، رفسنجان و تربت جام زندگی می‌کردند. مابقی آن‌ها یعنی 98 نفر (15 درصد) در مناطق شهری (مهمانشهر) و روستاهای استان‌های فوق‌الذکر ساکن بوده‌اند. بعلاوه، 72 پناهنده و مهاجر غیرمتعارف افغانستانی مورد مصاحبه قرار گرفتند. همچنین مصاحبه‌ها با 54 نفر از دستاندرکاران و مسئولان از قبیل کارکنان اداره اتباع و مهاجرین خارجی (BAFIA) (در استان‌های خراسان رضوی وخوزستان) و نماینده کمیساریای عالی پناهندگی (UNHCR نماینده دفتر مشهد) و بعلاوه مسئولان دولتی ایران در مقیاس بخش، شهرستان و مهمانشهر و روستاهای مورد مطالعه و اعضای شوراهای خودگران مهمانشهرها و همچنین مدیران مهمانشهرهای فوقالذکر و بعلاوه دیگر مسئولان محلی و نمایندگان بخش خصوصی ایرانی (صاحبان کارگاهها، شرکتها و…) و افغانستانی (صاحبان مغازه، کارگاه‌ها و مزارع و… در مهمانشهرها و روستاها) انجام شد. ما از تمام این افراد و مسئولان که در این تحقیق شرکت کرده و به سوالات ما پاسخ و اجازه مصاحبه دادند تشکر میکنیم. همکاران و دستیاران تحقیق کمک زیادی در جمع‌آوری و تحلیل مواد تحقیق انجام دادند. محققان اصلی مسئول در این تحقیق و گزارش پرفسور یوسی اس. یاوهیاینن (دانشگاه تورکو) و دانشجوی دکتری داود عیوضلو (دانشگاه شهید بهشتی) هستند.
بیش از سه میلیون مهاجر افغانستای در ایران زندگی می‌کنند که تأثیر زیادی بر توسعه اقتصادی و اجتماعی در بسیاری از مناطق روستایی و شهری دارند. بر اساس پیمایش میدانی ما، آن دسته از مهاجران افغانستانی که تمایل به ماندن و ادامه زندگی خود در ایران دارند اغلب شامل افراد مسن (اکثراً بین 50 تا 64 سال) هستند که بیش از 20 سال گذشته از مناطق روستایی افغانستان به ایران مهاجرت کرده‌اند و در حال حاضر در ایران تشکیل خانواده داده و یا اقوام و بستگانی در ایران دارند. گروه دیگر که تمایل به ماندگاری در ایران دارند شامل مهاجران افغانستانی جوان هستند که در حدود 10 تا 20 سال از عمر خود را در ایران سپری کرده و در حال حاضر در مهمانشهرها با همسر و فرزندان خود زندگی می‌کنند. تمایل به ماندگاری مهاجران افغانستانی با افزایش رضایت آن‌ها از میزان خدمات و امکانات، توسعه شبکه‌های اجتماعی و روابط خوب با همسایگان افزایش پیدا می‌کند.
کمتر از یک دهم پاسخگویان مکان فعلی زندگی خود را بعنوان مکان مورد علاقه خود برای زندگی اعلام کرده‌اند. از میان مهاجرانی که تمایل به ماندن در ایران دارند، چهار پنجم آنها تمایل دارند تا در شهر مشهد زندگی کنند. دیگر شهرهای محبوب و مورد انتخاب برای زندگی توسط پاسخگویان به ترتیب شامل تهران و شیراز هستند.
از مجموع پاسخگویان افغانی، یک سوم آن‌ها موافق بازگشت به کشور افغانستان هستند. یک سوم آن‌ها تمایل دارند تا به اروپا و یک پنجم آنها به استرالیا و شمال آمریکا مهاجرت کنند. نصف پاسخگویان مهاجر جوان تمایل دارند تا به کشورهای دیگر مهاجرت کنند اما آن‌ها با فرض ناامن بودن کشورشان به ندرت تمایل به بازگشت به کشور افغانستان دارند.
نصف پاسخگویان در این پیمایش در مهمانشهرها بطور کامل یا تا حدودی از خدمات و امکانات در دسترس برای مهاجران رضایت دارند. سه پنجم پاسخگویان موافق این موضوع هستند که به توالت، حمام و… کافی در مهمانشهرها دسترسی دارند. از مجموع پاسخگویانی که در دیگر مناطق مورد مطالعه (به غیر از مهمانشهرها) زندگی می‌کنند تقریبا همه آن‌ها اعلام کردند که به توالت، حمام و… کافی دسترسی دارند. همچنین یک هشتم این مهاجران از امکانات در دسترس خود رضایت دارند. با این وجود، برخی از مهاجران نامتعارف با امکانات و خدمات بی‌ثبات در حواشی شهرها در ایران زندگی می‌کنند.
از مجموع پاسخگویان در سنین 15 تا 18 سال، سه چهارم آن‌ها در ایران از اینترنت و رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. درحالیکه یک هفتم پاسخگویان در سنین 50 تا 64 سال و به اندازه کمتری افراد مسن‌تر بیش از 64 سال در ایران از اینترنت استفاده کرده‌اند. بسیاری از پاسخگویانی که تمایل به مهاجرت دارند از اینترنت و رسانه‌های اجتماعی برای کسب اطلاعات در ارتباط با مقاصد احتمالی برای مهاجرت استفاده کرده‌اند.
از مجموع پاسخگویان مهاجر افغانستانی در سنین 15 تا 70 سال، دو سوم مردان در حال حاضر مشغول به کار بوده و یک پنجم زنان در این سنین شاغل هستند. بسیاری از مهاجران مرد در شغل‌های سخت و کم‌مهارت که کارگران ایرانی تمایل به اشتغال در این بخش‌ها را ندارند کار می‌کنند. در برخی از مناطق مورد مطالعه در ایران، بسیاری از مهاجران افغانستانی در مشاغل فصلی در بخش کشاورزی، ساخت و ساز و صنعت به کار گرفته شده و از این جهت تأثیر قابل توجهی بر توسعه نواحی روستایی و شهری و بعلاوه بر اشتغال در نواحی کمتر مرکزی استان‌های کرمان، خوزستان و خراسان رضوی داشته‌اند.
انجام تحقیقات دقیق دانشگاهی در ارتباط با پناهندگان و مهاجران غیرمتعارف افغانستانی در ایران اهمیت زیادی دارد. نتایج تحقیقات مطالعه محور در طراحی سیاست‌های مبتنی بر شواهد در جامعه ایران بسیار کارآمد و تأثیرات مفیدی بر جامعه ایرانی خواهد داشت.
بسیاری از جنبه‌های فیزیکی و اجتماعی در مهمانشهرها امکان بهبود و توسعه را دارند. بدین منظور انجام تحلیل‌ها و نظرسنجی‌های جامع از ساکنین این مهمانشهرها و کسب نظرات آن‌ها مفید خواهد بود.