دی ۲۶, ۱۴۰۳ ۱۲:۴۱ بعد از ظهر
هنر گرافیتی و پدیده مهاجرت
پدیده مهاجرت و موضوعات مرتبط با آن یکی از مسائلی است که در دهههای اخیر توجهات زیادی به آن از سوی گروههای مختلف جامعه جلب شده است. در این میان هنرمندان حوزههای مختلف مانند سینما، تئاتر، موسیقی و غیره نیز برحسب رسالت هنری خویش، سعی کردهاند آثار گوناگونی با تم مهاجرت و زیست مهاجران خلق نمایند. یکی دیگر از شاخههای هنری که نگاه ویژهای به پدیده مهاجرت داشته است، هنر گرافیتی یا دیوارنگاری است. در سالیان اخیر در مناطق مختلف دنیا، به ویژه کشورهای مهاجرپذیر یا دارای جمعیت زیادی از مهاجران، تعداد زیادی دیوارنگاری درباره این موضوع طراحی شده است. در این یادداشت قصد دارم ضمن معرفی مختصر هنر گرافیتی، ارتباط آن با مساله مهاجرت و نیز برخی از گرافیتیهای شاخص مرتبط با مهاجرت را ارائه دهم.
گرافیتی چیست؟
گرافیتی[1] یا دیوارنگاری یکی از شیوههای هنری جدید است که در جوامع معاصر رواج یافته است. واژه گرافیتی از واژه گرافیو در زبان ایتالیایی مشتق شده که به معنی اثرگذاری سریع یا خط خطی است. در اصطلاح هنری گرافیتی به تصویر کردن نقشها، اشکال، حرفها، نشانهها، نمادها، الگوها و کلمهها بر روی دیوارها و یا هر مکان عمومی که بتوان از آن به عنوان مکانی برای نوشتن، نقاشی، کندهکاری و خطکشی کردن استفاده کرد، گفته میشود. دیوارنگاری شاخهای از هنرهای خیابانی و هنرهای زیرزمینی و نیز از عناصر اصلی فرهنگ هیپ هاپ به شمار میآید و امروزه در دنیا طرفداران بسیاری به ویژه در میان جوانان و نوجوانان دارد. گرافیتی به منزله هنری مدرن، به عنوان ابزاری برای ارسال پیامهای اجتماعی و سیاسی و شكلی از تبلیغات استفاده میگردد (اسلامدوست و همکاران، ۱۳۹۸: ۴۸).
سابقه گرافيتي حداقل به روزگار تمدنهاي باستاني نظير يونان باستان و امپراطوري روم بازمیگردد. حتی برخی معتقدند چون گرافیتی نقاشی بر روی دیوار است، پس نقاشیهای انسانهای غارنشین بر روی دیوارهای غار، سرآغاز این هنر است. دیوارنگاری در گذر زمان تغییرات زیادی یافته است و به صورت خاص در قرن بیستم از دهه 60 گرافیتی مدرن از نیویورک در محلههای سیاهپوستنشین آغاز و در اروپا به زبانی برای بیان اعتراضهای سیاسی جنبش دانشجویی تبدیل شد. به این ترتیب دیوار به تدریج به مثابه رسانه و ابزاری برای انتقال پیامهای گروههای مختلف کاربرد پیدا کرد (اسکندری، ۱۳۹۴: ۲۲۳). گرافیتی به عنوان هنری مستقل، درصدد برجسته ساختن واقعیات اجتماعی مختلف و ایجاد شکلی از مقاومت در برابر قدرت موجود در رسانههای رسمی است (زارع و همکاران، ۱۳۹۰: ۸۰).
موافقان و مخالفان گرافیتی:
برخی از هنرمندان و منتقدان هنري از هنر ناميدن گرافیتی ابا دارند و سياستمداران نیز از پيامدهاي آن ميهراسند. این گروهها معتقدند گرافيتي به تخريب اموال خصوصی (ديوار منازل) و عمومي (ساختمانهاي دولتي، پلها و معابر عمومي) منجر ميشود و نیز به سبب پيوند آن با خردهفرهنگهاي منحرف يا دستههاي خلافكار، به عنوان نشانهاي از فرهنگهای انحرافی و نوعی جرم تلقي میشود. همچنین استفاده از گرافيتي براي بیان افكار گروههاي راديكال و آنارشيست سياسي نيز از ديگر اتهاماتي است كه به گرافيتي وارد شده است. مجموعه این عوامل سبب شده مخالفتهاي فراواني از سوي مسئولان شهری نسبت به دیوارنگاری صورت گیرد (کوثری، ۱۳۸۹: ۶۶).
البته به مرور زمان میزان پذیرش گرافیتی در محافل هنری بیشتر شده و نگرشهای منفی سیاسی-اجتماعی نسبت به آن کاسته شده است؛ به طوري كه در برخي از كشورها بعضا اماكن مشخصي نظير ديواره پلها، مجتمعهاي مسكوني، گاراژها، انبارهاي كالا و ايستگاههاي قطار را در اختيار هنرمندان گرافيتي قرار دادهاند تا هنر خود را به نمايش بگذارند (همان: ۶۸). از سوی دیگر وجهه اعتراضی گرافیتی موجب شده این هنر زیرزمینی، مورد توجه گروههای حاشیهای و کم صداتر جامعه که از دسترسی به ابزارهای رسمی برای بیان دیدگاههای خود محروم هستند، قرار گیرد و دیوارنگاریهای متعددی در جهان درباره دغدغههای این گروهها تولید شود. دیوار برلین یکی از نمونههای بسیار مشهور استفاده از گرافیتی برای بیان مقاصد و خواستههای سیاسی است که بعد از تخریب، تکههایی از آن به موزهها رفت و به قیمتهای بالا خرید و فروش شد (اسلامدوست و همکاران، ۱۳۹۸: ۵۰).
گرافیتیهای مهاجرتی در دنیا:
موضوع مهاجرت یکی از مسائلی است که هنرمندان خیابانی گرافر به آن توجه زیادی نمودهاند. برخی از این گرافیتیها توسط خود مهاجران ساکن در این مناطق و برخی نیز توسط اتباع داخلی این کشورها در راستای حمایت از مهاجران اجرا شدهاند. خالقان این آثار از گرافیتی برای نمایش شرایط زندگی سخت مهاجران، بیان دیدگاهها و انتقادات خویش علیه سیاستهای مهاجرتی دولتها بهره بردهاند. در ادامه تعدادی از گرافیتیهای منتخب با موضوع مهاجرت از اقصا نقاط جهان را ارائه داده و توضیحاتی در خصوص هر یک از آنها میآورم.
مرگ پناهجویان:
گرافیتی فوق در فرانکفورت آلمان توسط دو هنرمند به نامهای جوستوس بکر[2] و بابی بوردرلاین[3] طراحی شده است. این گرافیتی بزرگ نمایانگر تصویر اندوهناک جسد آلان کردی،[4] کودک سه ساله پناهجوی سوری است که در سال ۲۰۱۵ در حالی که همراه خانوادهاش به دنبال فرار از جنگ داخلی سوریه و رسیدن به خاک اروپا بودند، قایق آنها در دریای مدیترانه غرق شد و تصاویر پیکر بیجان او در سواحل ترکیه موجی از واکنشهای جهانی را برانگیخت. غرق شدن قایقهای پناهجویان در مسیر اروپا پدیدهای بسیار پرتکرار است و مطابق برخی آمارها از سال ۲۰۱۴ دستکم ۲۹ هزار نفر در مسیر رسیدن به اروپا جان خود را از دست دادهاند. این اثر به گفته طراحانش در راستای حمایت از پناهجویان و ایجاد تغییر در ترس آلمانیها از پناهندگان کشیده شده است.
این اثر توسط گرافر فرانسوی بیگ بن[5] در شهر لیون فرانسه در سال ۲۰۱۹ کشیده شده است. این دیوارنگاری مهاجر غرق شدهای را نشان میدهد که در حال دست و پا زدن در آب برای نجات یافتن است و پایین این گرافیتی نیز یک حلقه نجات قرار داده شده است. مضمون مرگ پناهجویان در دریا توجه هنرمندان بسیاری را در سالیان اخیر برانگیخته است. این اثر با یک نگاه انتقادی به دنبال جلب توجه سیاستمداران و مردمان کشورهای اتحادیه اروپا به مساله مرگ پناهجویان در مسیر رسیدن به اروپا و ترغیب این کشورها به تلاش برای کمک به مهاجران و پذیرش آنها است.
مهاجران و نابرابریهای جهانی:
دیوارنگاری فوق مربوط به بندر تاریفا[6] در اسپانیا است که توسط هنرمندی مکزیکیتبار به نام یسکا[7] کشیده شده است. این اثر نشاندهنده نابرابری عمیق جهانی بین مردمان کشورهای در حال توسعه و مردمان کشورهای توسعه یافته است چراکه از یک سو جوانی سفیدپوستی را میبینیم که سرخوشانه همراه با تخته موج سواری خویش در حال حرکت به سمت دریاست و از دیگر سو شاهد جوان سیاهپوستی هستیم که با اضطراب و تشویش همراه با حلقه نجاتی در دست در حال دویدن است. پیام این گرافیتی به ما گوشزد مینماید که نابرابریهای جهانی یکی از عوامل اصلی میل به مهاجرت از جوامع فقیر است.
سیاستهای مهاجرتی غیرانسانی:
هنرمند ایتالیایی به نام ماسیمو میون[8] این گرافیتی را در شهر ونیز نگاشته است. بخشی از آثار مشهور میون مربوط به موضوع بحران پناهجویان و مهاجرت است که اروپا در حال دست و پنجه نرم کردن با آن است. اثر فوق نیز نقدی بر سیاستها و اقدامات مهاجرتی سختگیرانه اتحادیه اروپا است که نسبت به ابعاد انسانی و حقوق بشری مهاجرت بیتوجه است. این سیاستها به جای آن که درصدد کمک به پناهجویان باشد، بیشتر بر ضد آنها عمل میکند و حتی بعضا زمینهساز کشتن یا آسیب دیدن مهاجران به شیوههای مختلف میگردد.
گرافیتی مهاجرتی فوق متعلق به شهر مکزیکوسیتی است. این اثر به سیاستهای ضدمهاجرتی دونالد ترامپ در دوران ریاست جمهوریاش به ویژه سیاست اخراج گسترده مهاجران اشاره دارد. یکی از آماجهای این سیاستهای سختگیرانه، کودکان مهاجر بودند که با برخوردهای نامناسب ماموران مرزی ایالات متحده مواجه شدند. همچنین در بسیاری از موارد از والدین مهاجر خود جدا میشدند که این امر با انتقادات گسترده سازمانهای حقوق بشری همراه بود. دختربچه گریان در حال فرار نمادی از کودکان مهاجری است که در اثر سیاستهای ضد مهاجرتی سیاسیون مورد آسیب قرار میگیرند.
مهاجرت جرم نیست:
دیوارنگاری فوق در شهر بریستول[9] انگلستان کشیده شده است. بسیاری معتقدند طراح این اثر بنکسی است اما نمیتوان قاطعانه در این مورد نظر داد. این اثر یک شخصیت داستانی کلاسیک در ادبیات کودک انگلیسی به نام خرس پدینگتون[10] را نشان میدهد، در حالی پیام «مهاجرت جرم نیست» بر آن حک شده است. در دهههای اخیر سیاستهای جرمانگارانه و کیفری در قبال مهاجران به طرز نگرانکنندهای افزایش یافته است و اغلب دولتها به مهاجران بهمثابه مجرم نگاه میکنند. پیوند پیام سیاسی این گرافیتی با شخصیت محبوب پدینگتون دعوتی است از سیاستگذاران برای تغییر نگرش جرمانگارانه نسبت به مهاجرت و اتخاذ رویکردی انسانی در قبال آن.
دیوارنگاری بالا مربوط به لامانگا[11] در اسپانیا است. این اثر تعداد زیادی مهاجر را سوار بر یک کشتی نشان میدهد که هنگام رسیدن به مقصد، تحت محاصره نیروهای پلیس قرار گرفتهاند. بهره بردن از نیروهای پلیسی و نظامی در برابر مهاجران، امروزه به امری متداول تبدیل شده است و مهاجران بهواسطه این سیاستها، خشونتهای گستردهای تجربه میکنند. این گرافیتی نقدی بر این رویکرد پلیسی دولتهای اروپایی در قبال مهاجران است که با مهاجران به مثابه مجرمانی خطرناک برخورد میکنند.
اخراج مهاجران:
این گرافیتی بر روی دیوار مرزی تیخوانا[12] در مرز ایالات متحده و مکزیک طراحی گشته است. اثر هنری فوق توسط هنرمندانی به نام مائورو کاررا[13] و لیزبث دلا کروز سانتانا[14] با همراهی ۱۵ داوطلب دیگر در سال ۲۰۱۹ اجرا شد. این گرافیتی چهره افرادی را به تصویر میکشد که در کودکی در جستوجوی تحقق رویاهای خویش به ایالات متحده آمدهاند و بعدا از آمریکا اخراج شده یا در معرض خطر اخراج هستند. خالقان این اثر در کنار چهره هر یک از این افراد یک کد QR قرار دادهاند که بینندگان اثر از طریق این کد میتوانند ویدیوهای مرتبط با سرگذشت هر یک از این افراد را مشاهده کنند. هدف طراحان این دیوارنگاری آگاهسازی جامعه از روایتهای زندگی این مهاجران و حساسسازی جامعه برای جلوگیری از اخراج این مهاجران و سایر مهاجران ایالات متحده است.
مصائب مهاجرین:
خالق این دیوارنگاری که در شهر پرث[15] استرالیا قرار دارد، هنرمندی به نام فینتان مگی[16] است. این اثر که «مهاجرت»[17] نام دارد، نمایانگر شخصیتهایی مهاجر است که خانه خود را بر روی دوش خود حمل میکنند و همانند کوهنوردانی هستند که از مسیری سخت در حال عبور هستند. دیوارنگاری فوق بر مصائب بسیار مهاجرت در جهان کنونی دلالت دارد. این مصائب هم در جریان مهاجرت و پیش از ورود به کشور میزبان گریبانگیر مهاجران است و هم پس از ورود به کشور میزبان و در جریان زیستن و ادغام در جامعه جدید.
مهاجرت زیبا است:
این اثر توسط آرماندو مینیارز[18] با کمک تعدادی از دانشآموزان دبیرستانی در ویچیتای[19] ایالت کانزاس خلق شد. تعدادی از نوجوانانی که در فرایند طراحی این گرافیتی نقش داشتهاند، خودشان مهاجر یا فرزندان مهاجران بودهاند. این اثر همانگونه که از پیام «مهاجرت زیبا است» نوشته شده بر آن مشخص است، درصدد ارائه تصویری انسانی از پدیده مهاجرت و ایجاد فرهنگسازی برای پذیرش مهاجران در جامعه آمریکا به عنوان اعضایی مفید میباشد. البته این دیوارنگاری بعدها توسط برخی گروههای نژادپرست مورد حمله قرار گرفت و شعارهایی علیه مهاجران بر آن نگاشته شد.
گرافیتی بالا متعلق به شهر سانفرانسیسکو آمریکا است. این اثر حضور مسالمتآمیز مهاجران در جامعه آمریکا را به تصویر میکشد. در بالای این دیوارنگاری به انگلیسی نوشته شده «هیچ انسانی غیرقانونی نیست» که این جمله نقدی بر رویکرد غیرانسانی دولت ایالات متحده نسبت به مهاجران بیمدرک است. همچنین در مقابل، این جمله به زبان اسپانیایی نوشته شده «و همه رویایی دارند». این پیام نیز به رویاها و اهداف مهاجران لاتینتباری که وارد آمریکا میشوند، اشاره دارد و تلاشی برای تسهیل ادغام مهاجران در جامعه آمریکا است.
این گرافیتی اثر بنکسی[20]، گرافر مشهور بریتانیایی، است که در کمپ پناهندگان شهر کاله[21] فرانسه کشیده شده است. گرافیتی فوق به پیشینه استیو جابز، بنیانگذار فقید شرکت اپل، اشاره دارد که پسر یک مهاجر سوری بود که پس از جنگ جهانی دوم به آمریکا رفته بود. هدف بنکسی از این گرافیتی تاکید بر زیباییها و مزایای مهاجرت و نشان دادن این نکته بود مهاجران نه تنها برای کشورهای غربی مضر نیستند بلکه میتوانند همانند استیو جابز سرمنشا تحولات مهمی گردند و به جامعه پذیرنده خدمات و منافع بزرگی ارائه دهند. بعد از حک شدن این گرافیتی بر دیوار این کمپ، پناهندگان ساکن این منطقه از کسانی که قصد بازدید این اثر را داشتند، مبلغی پول دریافت میکردند.
برآمد:
هنر میتوانند نقشی جدی و تاثیرگذار در دوران ما در مورد بازنمایی مسائل اجتماعی مهم همانند مهاجرت ایفا کند. همان طور که عکسهای تاثربرانگیز نیلوفر دمیر، عکاس و خبرنگار ترکیهای، از جسد بیجان آلان کردی واکنشهای جهانی بسیاری در قبال موضوع پناهجویان برانگیخت. هنر گرافیتی نیز با توجه به محبوبیت جهانی و مزایایی که دارد، قالب هنری مناسبی برای روایت پدیده مهاجرت و شرح مسائل مختلف مرتبط با آن بوده است. بازنمایی مضامینی چون مرگ پناهجویان، سیاستهای غیرانسانی دولتها در قبال مهاجران، تبعیض علیه مهاجران، برخورد نامناسب اتباع بومی نسبت به مهاجران، ادغام اجتماعی مهاجران و تاکید بر حقوق انسانی آنان از جمله مضامین رایج گرافیتیهای مهاجرتی در دنیا هستند. در مجموع میتوان گفت گرافیتی توانسته امروزه به عنوان ابزاري براي ایجاد ارتباط و بيان خواستههاي اجتماعي و سياسي مهاجران عمل كند و در جهت بهبود زیست مهاجران قدمهایی بردارد.
منابع:
۱. اسلام دوست، مریم؛ بیرانوند، موحد؛ حسن زاده، آیدا. (1398). بررسی مضامین گرافیتیهای شهرک اکباتان تهران. نشریه پیکر. دوره ۸. شماره ۱۵. 42-61.
۲. اسکندری دورباطی، زهرا. (1394). حق به دیوارهای شهر: مروری بر هنر شهری گرافیتی در ایران وضعیت اقتصادی و جوانان با امضای گرافیتی هنرمند مطرح کشور. نشریه هفتشهر. دوره ۴. شماره ۴۹ و ۵۰. ۲۳۸- ۲۲۱.
3. زارع هرفته، مرجان؛ شیخ مهدی، علی؛ افهمی، رضا. (1390). گرافیتی، رسانهای غیررسمی. نامه هنرهای تجسمی و کاربردی. دوره ۴. شماره ۷. ۸۴-۶۷.
۴. کوثری، مسعود. (1389). گرافیتی به منزله هنر اعتراض. نشریه جامعهشناسی هنر و ادبیات. دوره 2. شماره 1. 102-65.
[1] Graffiti
[2] Justus Becker
[3] Bobby Borderline
[4] Alan Kurdî
[5] Big Ben
[6] Tarifa
[7] Yescka
[8] MASSIMO MION
[9] bristol
[10] Paddington
[11] La Manga
[12] Tijuana
[13] Mauro Carrera
[14] Lizbeth De La Cruz Santana
[15] Perth
[16] Fintan Magee
[17] The Migration
[18] Armando Minjarez
[19] Wichita
[20] Banksy
[21] Calais
