پشت دیوارها: نقش دیوارهای مرزی در کنترل مهاجرت

فراخای جهان سرشار از آزادی و شادی است

اگر این دیو و این دیوار بگذارد …

(محمدرضا شفیعی کدکنی)

کنترل مرزها امروزه به یکی از دغدغه‌­­های اصلی بسیاری از کشورهای دنیا تبدیل شده است. در دهه­‌های اخیر ایده جهان بدون مرز بیشتر و بیشتر رنگ باخته است و به جای آن مرزبندی و تقویت نظارت بر مرزها مورد توجه قرار گرفته است. در راستای کنترل مرزها دولت­‌ها سیاست‌­های گوناگونی اتخاذ کرده‌­اند که ازجمله می­‌توان به وضع قوانین سخت­‌گیرانه برای تردد در مرزها، افزایش پایگاه­‌های مرزبانی و تعداد ماموران مرزی، هوشمندسازی مرزها و نیز برقراری موانع مرزی اشاره کرد. موانع مرزی با هدف انسداد مرزها ایجاد می­‌گردند و شامل روش‌­هایی چون دیوارکشی، فنس­‌کشی، حفر کانال و غیره است. البته رایج­‌ترین نوع موانع مرزی، دیوارهای مرزی هستند که محل بحث ما در این نوشتار است.

گسترش دیوارهای مرزی در جهان:

ساخت دیوارهای مرزی پدیده جدیدی نیست و در طول تاریخ بشر دیوارهای متعددی مانند دیوار چین، هادریان، آتلانتیک و برلین برپا شده است. با این اوصاف به نظر می‌­رسد در چند دهه اخیر گرایش دولت‌های جهان به ساخت دیوارهای مرزی به نسبت گذشته افزایش چشم‌گیری یافته است و به تعبیر وندی براون، استاد علوم سیاسی آمریکایی، دولت‌­ملت‌­ها دچار جنونی برای دیوارکشی شده‌­اند (براون: 1400). برای مثال کشورهایی چون ایالات‌متحده، اسرائیل، فرانسه، بریتانیا، هندوستان، اسپانیا، ترکیه و غیره به احداث دیوار در مناطق مرزی خود اقدام کرده‌اند. آمارها نشان می‌­دهد تا سال 2019 حدود 80 دیوار مرزی در سراسر جهان برپا شده است (والت، 2022). در این بین بیش از 25 مورد از این دیوارهای مرزی از سال 2000 به بعد ایجاد شده است (جان‌­پرور و همکاران: 1396).

_{نمودار 1. تعداد دیوارهای مرزی در جهان از 1945 تا 2020}

دولت ایران نیز در راستای تشدید کنترل مرزهایش به دیوارکشی در مرزهای شرقی دست زده است. در اردیبهشت سال 1388 طرح احداث دیوار امنیتی در مرز سیستان و افغانستان مورد تصویب قرار گرفت و از آن زمان نیروی انتظامی در تلاش برای دیوارکشی در این ناحیه بوده است (میرلطفی و همکاران، 1393). تاکنون بیش از 75 کیلومتر از مرز 300 کیلومتری مابین سیستان و افغانستان با دیوار بتنی مسدود شده است (دوستی مقدم وهمکاران: 1398). بنا به اعلام وزیر کشور تکمیل طرح انسداد مرزها همچنان در دستور کار ستاد کل نیروهای مسلح قرار دارد و فرمانده مرزبانی کشور هم امسال بودجه طرح‌های انسداد مرزها را ۹۰۰۰ میلیارد تومان اعلام کرد.

چرا دیوارکشی؟

سوالی که مطرح می­‌شود این است که چرا حاکمیت‌­های دوران مدرن برای کنترل مرزهای خود به ابزار دیوارکشی متوسل می­‌شوند؟ وندی براون در کتاب خود، دولت و دیوار، دلیل این امر را ضعیف شدن حاکمیت دولت‌ها و به بیان دقیق‌تر جدایی حاکمیت از ملت‌­دولت در اثر عوامل گوناگون ناشی از فراگیر شدن عقلانیت نئولیبرالی و رشد جریان‌های فراملی می­‌داند. از دیدگاه وی دیوارها کارکردی نمایشی دارند که تصویری از قدرت فضایی حاکم و هاله‌ای از یک کشور امن و محصور را نمایش می‌دهند (براون، 1400). در واقع دیوارکشی در مرزها تکنیکی در جهت گفتمان امنیت مرزی است که پس از حوادث 11 سپتامبر به شدت در جهان مورد توجه رژیم‌­های مختلف اعم از دموکراتیک و اقتدارگرا قرار گرفت.

دولت­‌ها از طریق دیوارکشی و به‌­طور کلی تقویت کنترل مرزهای خود، اهداف متعددی مانند تثبیت خطوط مرزی خود پس از درگیری با کشورهای همسایه، مقابله با قاچاق کالاهای مختلف مانند مواد مخدر، تروریسم و نیز مقابله با مهاجران و کنترل جریان­‌های ورودی مهاجران را دنبال می­‌کنند. البته در این بین کنترل مهاجرت متداول‌­ترین انگیزه دولت­‌ها برای دیوارکشی بوده است (والت، 2022).

دیوارکشی در برابر مهاجران:

به خصوص برای کشورهایی که در مسیر کریدورهای مهاجرتی قرار دارند، دیوارها و حصارهای مرزی غالبا کارکرد بازدارنده از ورود مهاجران دارد. مثلا دیوار مرزی مابین ایالات متحده و مکزیک که در دوران ترامپ توسعه آن به یکی از برنامه­‌های جدی دولت تبدیل شد، بیش از هر چیزی در راستای پیشگیری از تردد مهاجران برپا شده است. دیوار مرزی ترکیه در مرزهای شمال غربی ایران هم، با این هدف در حال بنا شدن است. از آن­جا که ترکیه یکی از مسیرهای اصلی ورود مهاجران خاورمیانه‌­ای به اروپا است، انسداد مرز بین ترکیه و ایران حتی برای اتحادیه اروپا هم اهمیت بسیاری دارد؛ به­‌نحوی که اتحادیه اروپا حاضر شده برای تکمیل این دیوار به ترکیه کمک مالی کند.

شکل 2. انگیزه‌­های اصلی حکومت‌­ها برای ساخت دیوارهای مرزی    

یکی از مهم‌­ترین اهداف احداث دیوار در مرزهای شرقی ایران هم مقابله با جریانات مهاجرتی­ است. ایران در دوران بعد از انقلاب با توجه به شرایط نابسامان کشور افغانستان، همواره با موج ورود اتباع افغانستانی روبرو بوده است و سیاست‌های اتخاذی دولت هی‌چ­گاه نتوانسته مانع ورود مهاجران افغان گردد. همین امر سیاست‌­گذاران و تصمیم‌­گیران ایران را به این فکر انداخته تا امکان جابه­‌جایی اتباع افغانستانی به ایران را با انسداد مرزها از طریق دیوار ناممکن کنند. در همین رابطه در مقدمه توجیهی «طرح تقویت مرزبانی» که هم‌­اکنون در مجلس در دست بررسی است، یکی از اهداف اصلی انسداد مرزها، جلوگیری از ورود غیرمجاز و بی­‌رویه اتباع افغان عنوان می‌­کند.

چالش‌های حقوق بشری دیوارهای مرزی:

مسئله دیوارکشی در مرزها با چالش‌­های حقوق بشری زیادی مواجه است چراکه دیوار، مرز را برای ورود مهاجران نفوذناپذیر می­‌کند و این امر شامل حتی پناه­جویان و آوارگان نیز می‌­گردد. پناهندگان تا زمانی که وارد قلمرو یک کشور نگردند، نمی­‌توانند از حمایت­‌های حقوق بشری مربوطه برخوردار گردند و دیوارهای مرزی مانعی برای ورود این جمعیت است. لذا حامیان حقوق بشر، دیوارکشی را محافظی برای دولت‌­ها درقبال مسئولیت‌­های حقوق بشری می­‌دانند که در قبال جامعۀ بین‌­المللی برعهده دارند. در طرف مقابل اما برخی معتقدند دیوارکشی اقدامی در راستای اعمال حاکمیت دولت‌ها در قلمرو داخلی خود است و خلاف اصول بین‌­المللی نیست (حریریان، 1400).

برخی معتقدند دولت‌­ها به واسطه دیوارهای مرزی تلاش می­‌کنند ضعف‌­های سیاست‌­های مهاجرتی خود را پنهان کنند. دیوارکشی در راستای گفتمان ضدمهاجرتی شعله­‌ور شده در دهه‌­های اخیر توجیه می‌­گردد که به مهاجران به­‌مثابه تهدیداتی بالقوه نگاه می­‌کنند. لذا باید به­‌جای توجه به دیوارها به عنوان استحکاماتی فیزیکی، بر روایت­‌های دیوارها تمرکز کنیم که اغلب مهاجرانی را که به دنبال حمایت بین­‌المللی هستند به موجوداتی «غیرقانونی» تبدیل می‌­کنند (پاتری، 2022). بدین طریق دیوارها به­‌مثابه نوعی فناوری خشونت‌­آمیز علیه مهاجران عمل می‌­کنند و همین امر حاکی از وجهه ظالمانه دیوارهای مرزی است.

آیا دیوارهای مرزی سودمند هستند؟

امروزه دیوارکشی به کنشی عادی در جهان تبدیل شده است. حتی مناطقی مانند اروپا که قبلا با دیوار به‌­شدت مخالف بودند (مثلا دیوار برلین به نماد ستم تبدیل شده بود)، اکنون سرمایه‌­گذاری­‌های هنگفتی در زمینه دیوارکشی انجام می‌دهند. گسترش دیوارکشی در دنیا باعث ایجاد این توهم شده است که دیوارهای مرزی اقدامی موثر در راستای امنیت مرزها بوده‌­اند. برای مثال ترامپ در سال 2019 استدلال کرد که این واقعیت که دیوارهای زیادی در سراسر جهان در حال ساخته شدن هستند، ثابت کرد که آن­‌ها موثر هستند. اما در واقعیت سودمند بودن دیوارها محل بحث است. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم ساخت دیوارهای مرزی بیشتر از منافع آن است (والت، 2022).

ناکارآمدی دیوارها در برابر مهاجران:

دیوارها نتوانسته چندان مانع ورود مهاجران گردند چراکه استراتژی­‌های مختلفی برای دور زدن دیوارها وجود دارد مانند استفاده از تونل، نردبان و ابزارهای هوایی برای گذر از دیوار یا جعل اسناد و بهره بردن از فساد ماموران مرزی برای عبور از مجاری مرزی رسمی. در همین رابطه ژنت پولیتانو، وزیر امنیت داخلی ایالات متحده در دوران اوباما اعلام کرد شما در مرز به من یک دیوار 50 فوتی نشان دهید، تا من یک نردبان 51 فوتی نشانتان دهم (براون، 1400). همچنین در مرزهای شرقی ایران با توجه به وسعت بسیار زیاد مرزها، امکان دور زدن دیوار مرزی سیستان به‌­سادگی وجود دارد.

همچنین دیوارها به جای آن­‌که مهاجران غیرقانونی را از مهاجرت منصرف کند، غالبا منجر به هدایت مهاجران به مسیرهای دیگر می‌شود. این امر باعث می­‌شود مهاجران بیش از پیش به قاچاقچیان متکی شوند و بنابراین نظارت بر آن‌­ها دشوارتر می‌گردد. با افزایش اعمال سیاست‌­های سخت­‌گیرانه در مرزها، سود قاچاقچیان و امکان ارتکاب جرایم سازمان یافته افزایش می‌­یابد (والت، 2022). از سوی دیگر دیوارهای مرزی بعضا با سوق دادن مهاجران به عبور از مسیرهای خطرناک‌­تر زمینه­‌ساز افزایش مرگ یا جراحت آن‌­ها می­‌شود که آمار بالای وقوع حوادث دلخراش برای مهاجران در سالیان اخیر موید این امر است.

پیامدهای منفی دیوارهای مرزی:

دیوارهای مرزی تاثیرات مهمی هم بر حیات مرزنشینان در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌­گذارد. برای مثال احداث دیوار مرزی سیستان باعث شده بخش قابل توجهی از زمین‌­های کشاورزی و محدوده­‌های دامداری (طبق برخی برآوردها حدود 4 هزار هکتار) در پشت دیوار مرزی قرار بگیرد (دوستی مقدم، 1398). این امر بر کاهش درآمد مرزنشینان ایران و به‌­طور کلی اقتصاد محلی تاثیر جدی داشته است. از بین رفتن فرصت­‌های شغلی، اعم از قانونی و غیرقانونی، خودش به افزایش مهاجرت مرزنشینان منجر شده است (میرلطفی و همکاران، 1393).

همچنین دیوارکشی پیوندهای اجتماعی-فرهگی بین مرزنشینان دو سوی مرز را کاهش داده و لذا غالبا یک نگاه اجتماعی منفی در میان افراد محلی به آن وجود دارد (دوستی مقدم، 1398) و حتی برخی می­گویند باعث کاهش اعتماد به حکومت مرکزی هم گشته است. علاوه بر این دیوارها پیامدهای زیست‌­محیطی مختلفی به­ همراه دارد. برای نمونه دیوار سیستان سبب از بین رفتن گونه­‌های گیاهی منطقه، سد کردن راه مهاجر حیوانات و افزایش فرسایش بادی منطقه شده است (جان­‌پرور و همکاران، 1396).

با دیوارهای مرزی چه باید کرد؟

درمجموع می­‌توان گفت دیوارهای مرزی چندان نتوانسته اهداف مدنظر حکومت­‌ها را محقق کند و در مقابل هزینه‌­ها و آسیب­‌های گوناگون و ایضا چالش­‌های حقوق بشری متعددی نیز ایجاد نموده است. لذا دولت­‌های مختلف من‌­جمله دولت ایران بهتر است در سیاست­ توسعه دیوارکشی بازنگری کنند. حل مساله مهاجرت­ نیازمند گسترش همکاری­‌های بین‌­المللی و نیز پاسخ‌های چندجانبه مؤثری است که به ریشه‌­های شکل­‌گیری میل به مهاجرت توجه نماید نه این که مهاجران را به پشت دیوار رانده و آن­‌ها را طرد نماید. دولت­‌ها باید به‌­خاطر داشته باشند در دو سوی دیوارها مردمانی زندگی می‌کنند که همچون کودک قهرمان داستان دیوار جمال میرصادقی، نمی‌­توانند این دیوارهای جدایی­‌ساز را تاب بیاورند و به پشت دیوارها می­‌اندیشند. آری همین رویای مهاجران درباره پشت دیوارها است که دیوارهای مرزی زمانه ما را ناکارآمد ساخته است.

---

منابع:

1. براون، وندی. (1400). دولت و دیوار: افول حاکمیت. ترجمه سهند ستاری. چاپ اول. تهران: نشر مرکز.
2. جان­ پرور، محسن؛ صالح ­آبادی، ریحانه؛ حسینی، سیده سمیره. (1396). تبیین مخاطرات محیطی ناشی از احداث دیوارهای مرزی (مرزهای ایران در استان سیستان و بلوچستان). جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 24. صص 141-121.
3. حریریان، لادن. (1400). دیوارکشی ترکیه در مرز با ایران در پرتو حقوق پناهندگان. انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد. https://unstudies.ir/iauns-forum/دیوارکشی-ترکیه-در-مرز-با-ایران-در-پرتو-حقوق-پناهندگان/
4. دوستی ­مقدم، حسین؛ دوستی­ مقدم، ملیحه؛ عبداللهی، محسن؛ شهرکی، پروانه. (1398). تاثیر موانع مرزی بین ایران و افغانستان بر امنیت منطقه سیستان. جغرافیا و روابط انسانی. دوره 2. شماره یک. صص 71-61.
5. میرلطفی، محمودرضا؛ بندانی، میثم؛ نادریان­‌فر، مهدی. (1393). تحلیل اثرات اقتصادی- اجتماعی احداث دیوار مرزی بر مناطق روستایی سیستان. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال چهاردهم، شماره  3. صص 116-95.

• Patteri, Antonella. (2022). Deconstructing Border Walls in the EU. Border criminologies. https://blogs.law.ox.ac.uk/research-subject-groups/centre-criminology/centreborder-criminologies/blog/2022/01/deconstructing
• Vallet, Élisabeth. (2022). The World Is Witnessing a Rapid Proliferation of Border Walls. Migration policy institute. https://www.migrationpolicy.org/article/rapid-proliferation-number-border-walls