داستان حضور مهاجران لبنانی در ایران

پیمان حقیقت طلب

پذیرش مهاجران در کشور ایران قدمتی بسیار طولانی دارد. به دلایل مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، دینی و مذهبی و… ایران برای بسیاری از اقوام جذابیت‌هایی داشته است. در دوره‌هایی نیز جامعه‌ی ایران نیاز خود به مهاجران را تشخیص داده و سران حکومتی خودشان از برخی اقوام دعوت کرده‌اند تا به ایران مهاجرت کنند.

 بعضی از این مهاجران تأثیراتی بسیار عمیق بر جامعه‌ی ایران گذاشته‌اند؛ به‌گونه‌ای که بعد از چند قرن هنوز هم می‌توان دامنه‌ی تأثیرات‌شان را مشاهده کرد.

دوران حکومت سلسله‌ی صفویه از جنبه‌های بسیاری قابل‌بررسی است. یکی از جنبه‌هایی که شاید کمتر به آن پرداخته‌شده از منظر پذیرش مهاجران است. در دوره‌ی صفویه اقوام گوناگونی از مهاجران وارد جامعه‌ی ایران شدند و تأثیراتی بس شگرف در پیشرفت این جامعه داشتند. از مهاجرت ارامنه و گرجستانی‌ها بگیرید تا مهاجرت علمای شیعه‌ی جبل عامل لبنان به ایران.

کتاب «مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی» به بررسی دقیق زمینه‌ها، چگونگی و تأثیرات یکی از مهاجرت‌های تاریخی و مهم به کشور ایران می‌پردازد.

آقای مهدی فرهانی منفرد در پنج فصل به سراغ مهاجرت جبل عاملی‌های لبنانی به ایران پرداخته است. در فصل اول درون‌مایه‌ها و روند پیدایش نهضت صفوی بررسی می‌شود. در فصل دوم نویسنده به سراغ نهضت علمی تشیع در جبل عامل لبنان می‌رود. در فصل سوم مسائل عمومی و علل مهاجرت علمای شیعه‌ی جبل عامل به ایران پرداخته می‌شود. در فصل چهارم به رابطه‌ی مهاجران با حکومت صفوی و زندگی آنان در این عصر پرداخته می‌شود و در فصل آخر این کتاب پیامدهای مهاجرت علمای شیعه‌ی جبل عامل به ایران معرفی می‌شود.

مهم‌ترین پدیده‌ی آغاز حکومت صفویان در ایران رسمی شدن تشیع بود. شاه اسماعیل صفوی با زور شمشیر خود و حامیانش توانست مذهب رسمی ایران را از سنی به شیعه تغییر بدهد. اما بعد از استقرار حکومت او با مشکلات متعددی روبه‌رو بود.

حکومت صفویه نیاز داشت که نظامی قانونمند را بر کشور حکم‌فرما کند تا کلیه‌ی افراد جایگاه خود و وظایفشان را بدانند. بدون شک این نظام می‌بایست بر پایه‌ی مذهب شیعه بنا می‌شد؛ اما در آن زمان تعداد علمای شیعه در ایران بسیار کم بود. سایر علما نیز به دلیل خشونت‌های ابتدای کار حکومت صفوی، فرار را بر قرار ترجیح داده و از ایران مهاجرت کرده بودند.

خاندان صفویه دارای مقام تصوف در ایران نیز بودند. از زمان جدشان شیخ صفی‌الدین اردبیلی همواره هزاران و ده‌ها هزار نفر در اقصی نقاط ایران و آناتولی مرید آنان بودند. شاه اسماعیل صفوی نیز تا چند سال اول حکومتش به طریقی موروثی مراد افراد زیادی بود. بسیاری از افراد برای او مقامی مذهبی قائل بودند. اما با شکست چالدران جایگاه مراد بودن شاه اسماعیل در بین پیروانش به خطر افتاد. او نیاز به علمایی داشت که پشتیبانش باشند و مشروعیت مذهبی او را تأمین کنند.

از طرف دیگر هم‌زمان با برآمدن صفویه در شام حکومت عثمانی قدرت گرفت و شرایط زندگی برای افراد شیعه‌مذهب جبل عامل دشوار شد.

شاه اسماعیل و جانشینانش از علمای شیعه‌ی جبل عامل برای حضور در ایران دعوت کردند. آنان نیز به دلیل ناامنی زندگی تحت یک حکومت سنی مذهب (حکومت عثمانی) تصمیم به مهاجرت گرفتند و مهاجرت گسترده‌ی جبل عاملی‌ها به ایران آغاز شد.

«شیخ حر عاملی» که خود یکی از این مهاجران است در کتاب «امل الآمل» به شرح‌حال 230 نفر از کسانی که پسوند نامشان عاملی دارد پرداخته. ازاین‌بین 143 نفرشان اهل جبل عامل لبنان بودند. از 143 نفر 98 نفرشان به ایران مهاجرت کردند و فقط 7 نفرشان بعدها به لبنان بازگشتند.

قبل از دوران صفویه خواجه علی مؤید در دوران حکومت سربداران در خراسان تصمیم گرفته بود که با آوردن یکی از علمای بزرگ جبل عاملی به ایران (شهید اول) تشیع فقاهتی را اجرایی کند. اما عمر او کفاف نداد و این صفویان بودند که برای اولین بار توانستند حکومتی تشکیل بدهند که در آن علمای شیعه از تصمیم‌گیرندگان کلان این حکومت بودند. در حکومت صفویه مقامی وجود داشت به نام «خاتم المجتهدین» که نائب امام زمان دانسته می‌شود. شاهان صفوی هم نائب خاتم المجتهدین بودند. بدین ترتیب آن‌ها به‌صورت غیرمستقیم نائب امام زمان دانسته می‌شدند.

دامنه‌ی تأثیرات مهاجرت جبل عاملی‌ها به ایران هنوز هم قابل‌بررسی است. کتاب مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی به‌صورت مشروح و دقیق به این مسئله پرداخته است.

مشخصات کتاب:

مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی

نوشته‌ی مهدی فرهانی منفرد

انتشارات امیرکبیر

چاپ سوم: 1395

216صفحه- 12000 تومان