دایاسپورای فلسطینی

فلسطین و فلسطینیان، بخصوص از اواسط قرن بیستم کمتر روی آرامش را به خود دیده‌اند. جنگ‌ها و درگیری‌های گسترده و خونین که این مردمان با آن مواجه بوده‌اند، منجر به ناامنی و بی‌ثباتی گسترده‌ای شده است که امکان زیستن برای آنان را دشوار یا غیرممکن کرده است. در نتیجه این شرایط، پس از هر بحران انسانی، موج‌های گسترده مهاجرتی بواسطه آوارگی این مردمان شکل گرفته است و فلسطینیان به کشورهای دیگر، بخصوص کشورهای عربی پناه برده‌اند و دایاسپورای بزرگ فلسطینی را شکل داده‌اند. علاوه بر این موج‌ها، با تداوم بی‌ثباتی و عدم امنیت، جریانی ثابت از مهاجرت‌ها به خارج از کشور نیز وجود داشته است. در نتیجه این مهاجرت‌ها، اجتماعات گسترده‌ای از فلسطینیان در کشورهای مقصد شکل گرفته است. اجتماعاتی که باید آن را مطابق با ادبیات مطالعات مهاجرت «دایاسپورای فلسطینی» نامید. امروزه به علت قدمت این دایاسپورا، شاهد نسل‌های جدیدی از دایاسپورای فلسطینی در کشورهای مختلف هستیم که گرچه هیچگاه وطن خود را ندیده‌اند، اما هویت و تعلق خاطر ویژه‌ای به وطن خود دارند. وضعیت خاص دایاسپورای فلسطینی در قیاس با بسیاری از اجتماعات دایاسپورایی و البته شرایط اسف‌بار فلسطینیان در این روزگار، توجهات به این جوامع را دوچندان کرده است. بر این اساس در نوشته حاضر، به مروری بر روند مهاجرت‌ها، علل و عوامل، گستردگی و پراکندگی دایاسپورای فلسطینی خواهیم داشت. این نوشته نقطه عزیمت خوبی برای پرداختن بیشتر به موضوع مهم دایاسپورای فلسطینی خواهد بود؛ موضوعی که بواسطه جهت‌گیری‌ها سیاسی و مسائل روز مناقشه فلسطین و اسراییل در حاشیه باقی مانده است و کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این مساله بخصوص در ارتباط با ایران صدق می‌کند. در حالی که مطالعات متعددی بر این موضوع متمرکزند، اما در ایران کمتر مورد توجه پژوهشگران و صاحب‌نظران بوده است.

بطور خلاصه، دایاسپورای فلسطینی، به آن دسته از مردم فلسطین اشاره دارد که خارج از فلسطین زندگی می‌کنند. این دایاسپورا در زبان عربی «الشتات الفلسطینی» نامیده می‌شوند. این دایاسپورا نسل‌های مختلف مهاجران فلسطینی را نیز در بر می‌گیرد. همچنین به دلیل «عرب» بودن فلسطینی‌ها، این مهاجران به عنوان بخشی از «دایاسپورای عرب» هم شناخته می‌شوند.

از نظر تاریخچه، مهاجرت فلسطینی‌ها پدیده‌ای جدید نیست و مهاجرت از فلسطینی قدمتی طولانی دارد. با این حال نخستین مهاجرت بزرگ از این منطقه، به میانه قرن نوزدهم و موج مهاجرت گسترده عرب‌های مسیحی از فلسطین بازمی‌گردد که عمدتاً ناشی از جنگ مارونی‌ها و دروزی‌ها در 1860 بود. البته فرصت‌های اقتصادی و اجتناب از سربازی اجباری نیز دیگر عوامل این مهاجرت‌ها بود. بر اساس سرشماری سال  1922 که توسط بریتانیا صورت پذیرفت، تعداد فلسطینی‌های خارج از کشور بیش از 20 هزار نفر شامل 4054 نفر مسلمان، 6264 یهودی، 10107 مسیحی و 181 دروزی بود. (1)

روندهای مهاجرت فلسطینی‌ها از قرن بیستم

گرچه مهاجرت‌ فلسطینی‌ها به سایر کشورها قدمتی طولانی دارد، اما به لحاظ گستردگی، مهاجرت‌های انبوه و غالباً اجباری از قرن بیستم شکل‌ گرفته‌اند. سرآغاز این مهاجرت‌ها، «جنگ اعراب و اسرائیل» در سال 1948 بود که منجر به شکل‌گیری موج‌های متعدد آوارگی و در نتیجه مهاجرت‌های اجباری فلسطینیان به کشورهای مختلف شد. در این بازه که دهه 1940 و دهه 1950 را در بر می‌گیرد، بیش از 700 هزار نفر از فلسطینی‌های آواره‌ پناهنده شدند.(2)

دومین موج انبوه مهاجرتی، همزمان با آغاز «جنگ شش روزه» در سال 1967 شکل گرفت. گرچه آمار دقیقی از حجم آوارگی فلسطینی‌ها ناشی از این جنگ در دسترس نیست، اما برآوردها حکایت از مهاجرت اجباری 280 تا 325 هزار نفر از فلسطینی‌ها به دنبال این جنگ دارد. در آن زمان تنها جمعیت کرانه باختری و غزه حدود 1 میلیون 300 هزار نفر براورد شده و این نشان از میزان گستردگی مهاجرت‌های اجباری در آن زمان دارد.(3) همچنین در دهه 1960 و 1970، مهاجرت‌های کاری نیز شدت گرفت و بسیاری از مردان فلسطینی روانه کشورهای در حال توسعه شدند. آمریکای جنوبی مقصد دیگری بود که فلسطینی‌ها برای مهاجرت به آن منطقه ترغیب می‌شدند. (2)

تهاجم اسرائیل به لبنان در سال 1982و وقایع متعاقب آن نیز عامل مهم و تسریع کننده مهاجرت‌های اجباری و آوارگی فلسطینی‌ها به کشورهای دیگر شد. علاوه بر این «جنگ خلیج فارس» در دهه 1990، عامل دیگری برای آوارگی فلسطینی‌ها بود. البته در این مورد، آوارگی ناشی از جنگ، دایاسپورای فلسطینی‌ در منطقه را هدف قرار داد. برای نمونه کویت به عنوان طرف اصلی این جنگ، بیش از 287 هزار فلسطینی را بطور اجباری از کشور خود اخراج کرد و یا خود آن‌ها به بواسطه ترس از آزار و اذیت توسط دولت کویت از این کشور گریختند.(4) فلسطینیان از دهه‌های قبل به دلیل نیاز کشورهای حاشیه خلیج‌فارس برای عملیات استخراج نفت، به این کشورها مهاجرت کرده‌ بودند

با وخامت شرایط اقتصادی و اجتماعی، فلسطین روز به روز به کشوری ناامن‌تر بدل گردید و همین مساله منجر به شکل‌گیری جریانی ثابت از مهاجرت‌ها از این کشور شد. درگیری‌ها و جنگ‌های پیاپی و خونین، در دهه 2000 و 2010 نیز تداوم یافت. برای نمونه از ابتدای قرن بیست و یکم با شکل‌گیری انتفاضه دوم و بالا گرفتن تنش‌ها  و در نتیجه عدم امنیت، مهاجرت‌های اجباری شدت یافت.(5)

اما شاید بزرگ‌ترین آوارگی فلسطینی‌ها را می‌توانیم در شرایطی فعلی شاهد باشیم. با حمله غافلگیرانه حماس به اسراییل در اکتبر 2023، اسراییل هجومی بی‌سابقه، ویرانگر و خشونت‌آمیز را به غزه آغاز کرد و در ادامه حملات خود را به سایر مناطق نیز گسترش داده است. مطابق با گزارش‌ها، تعداد فلسطینی‌هایی که جان خود را در این حملات از دست دادند حدود 30 هزار نفر برآورد می‌شود که انتظار می‌رود این رقم‌ها افزایش پیدا کند. همچنین ارقام مختلفی نیز از آوارگی داخلی فلسطینی‌ها منتشر شده است که تا حدود 2 میلیون نفر نیز ذکر شده است. هنوز سرنوشت این جنگ مشخص نیست، اما آنچه که می‌توان انتظار داشت شکل‌گیری موجی بسیار گسترده از پناهجویی فلسطینی‌ها به کشورهای دیگر باشد. با ادامه شرایط فعلی باید انتظار داشت که تعداد دایاسپورای فلسطینی حتی از فلسطینی‌های ساکن این کشور نیز پیشی بگیرد.

جدول زیر بطور خلاصه روند‌ مهاجرت‌های احباری فلسطینی‌ها و عوامل شکل‌گیری آن را بر اساس دهه‌های مختلف نشان می‌دهد.(5)

دوره زمانی	علل و ویژگی‌ها
دهه 1940 و 1950	مهاجرت‌های اجباری ناشی از جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1949-1948
دهه 1960 و 1970	مهاجرت‌های اجباری به علت اعراب و اسرائیل در سال 1967 و اخراج «سازمان آزادی‌بخش فلسطین» از اردن   مهاجرت‌های کاری تا امروز به اردن و کشورهای تولیدکننده نفت حاشیه خلیج فارس-همچنین به کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی پس از 1967
دهه 1980 و 1990	مهاجرت‌های اجباری به علت تهاجم اسرائیل به لبنان و جنگ خلیج فارس در سال 1991-1990
دهه 2000 و 2010	مهاجرت‌های اجباری به علت شرایط سیاسی و فقدان امنیت . همچنین وخیم شدن وضعیت اقتصادی و اجتماعی(برای نمونه انتفاضه دوم)
دهه 2020	مهاجرت‌های اجباری با گسترش تهاجم اسرائیل به غزه در سال 2023

آمار و پراکندگی دایاسپورای فلسطینی

دایاسپورای فلسطینی واجد ویژگی‌هایی مهم است که آن را از بسیاری دایاسپوراهای دیگر متمایز می‌کند. نخست، نسبت جمعیت دایاسپورا به کل جمعیت است که حدود 50 درصد برآورد می‌گردد. این نسبت به نوبه خود نسبتی استثنایی است که به تدریج به واسطه موج‌های مهاجرتی ناشی از جنگ‌ و روندهای ثابت مهاجرت ناشی از وخامت وضعیت اقتصادی و امنیتی شکل گرفته است. دومین ویژگی این دایاسپورا، پراکندگی جمعیتی این دایاسپورا است. عمده جمعیت این دایاسپورا کشورهای عربی هستند. اشتراک زبانی و فرهنگی از یک سو و همدلی و همسویی این جوامع با آرمان‌های تاریخی فلسطین را می‌توان از عوامل مهم آن ذکر کرد. با این حال نکته جالب دیگر در ارتباط با این جمعیت، حضور و تمرکز جمعیت آن‌ها در آمریکای لاتین است که به لحاظ جغرافیایی مقصدی بسیار دور برای آن‌ها محسوب می‌شود. علت حضور این جمعیت در آن منطقه، به طور ویژه در یادداشتی دیگر تشریح خواهد شد.

از نظر جمعیت و پراکندگی جامعه دایاسپورایی، «اداره آمار مرکزی فلسطین» مهم‌ترین مرجع آماری محسوب می‌شود. برا اساس آخرین گزارش این مرکز، از 14.3 میلیون نفر کل جمعیت فلسطینی‌ها، 5.4 میلیون نفر در کشور(دولت) فلسطین، 1.7 میلیون نفر در محدوده 1948، 6.4 میلیون نفر در کشورهای عربی، و 0.8 میلیون نفر در سایر کشورها سکونت دارند. بر این اساس حدود 50 درصد از کل جمعیت حال حاضر این کشور در از سایر کشورها سکونت دارند که درصدی قابل توجه است. این در حالی است که در این آمار نسل‌های جدیدتر مهاجران فلسطینی در نظر گرفته نشده است و اگر فلسطینی‌الاصل‌ها را جزو جمعیت دایاسپورایی به حساب آوریم، نسبت و درصد آن از بسیار بیشتر از جمعیت این کشور خواهد بود.(6)

بر اساس آنچه در ارتباط با توزیع جمعیت فلسطینی‌ها شرح داده شد، بیش از 7 میلیون نفر از این مردمان در کشوری غیر از وطن خود سکونت دارند. بر اساس منابع موجود توزیع جمعیت دایاسپورای فلسطینی بر اساس جمعیت بطور دقیق مشخص نیست، اما در دهه‌های اخیر بطور معمول نسبت مشخصی از دایاسپورای فلسطینی در جهان عرب حضور داشته‌اند و این کشورهامیزبان بیش از نیمی از فلسطینی‌های مهاجر و پناهنده بوده‌اند. از این نظر، همواره اردن با اختلاف مقصد نخست این دایاسپورا بوده است و سوریه و لبنان در رتبه‌های بعدی کشورهای میزبان جهان عرب قرار دارند. نکته جالب آنکه در مقیاس جهانی از نظر میزبانی، کشور شیلی پس از اردن و سوریه بزرگ‌ترین میزبان مهاجران فلسطینی است و بیش از 500 هزار نفر از مهاجران فلسطینی در این کشور سکونت دارند. در کنار شیلی، کشورهای گواتامالا، هندوراس و مکزیک و ایالات متحده دیگر کشورهای میزبان بزرگ دایاسپورای فلسطینی محسوب می‌شوند. در این میان قاره اروپا سهم چندانی از دایاسپورای فلسطینی نداشته و مجموعاً حتی در میان 10 کشور بزرگ مقصد فلسطینیان مهاجر قرار ندارد. نسبت‌های فوق برآوردی از «بنیاد فلسطین» است که در تصویر زیر قابل مشاهده است.(7)

یادآوری این نکته لازم است که این داده‌ها حاصل برآوردهاست و ممکن است کاملاً دقیق و به‌روز نباشند. همچنین هنوز مشخص نیست که پناهجویی فلسطینیان ناشی از جنگ اخیر چه تاثیری بر این آمارها گذاشته است.

(1). Palestine Census (2022). Link: https://archive.org/details/PalestineCensus1922/page/n7/mode/2up

(2). On the Trail and Trial of a Palestinian Diaspora: Mapping South America in the Arab–Israeli Conflict, 1967–1972. Link: http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=9070730

(3). Bowker, Robert P. G. (2003). Palestinian Refugees: Mythology, Identity, and the Search for Peace. Lynne Rienner Publishers.

Lesch, Ann M. (2005). “Kuwait”. In Mattar, Philip (ed.). Encyclopedia of the Palestinians

(5). Di Bartolomeo, Anna, Thibaut Jaulin, & Delphine Perrin (2011). Migration Profile: Palestine. CRIM. Link: https://tinyurl.com/nrky9tnh

(6). Conditions of Palestinian Populations on the Occasion of the International Population. Palestinian Central Bureau of Statistics (PCBS), (2022). Link: https://tinyurl.com/59fce6uj

(7). Global Diaspora. Palestine Community Foundation. Link: http://palestinefoundation.org.uk/resources/global-diaspora/