در طول تاریخ یکی از دلایل مهم جابه‌جایی و مهاجرت انسان‌ها در بین کشورها، وقوع جنگ و منازعات بوده است. افرادی که بدین واسطه  در جهان بی‌خانمان می‌شوند بخشی از مهاجران را تشکیل می‌دهند که در ادبیات این حوزه به آنان پناهندگان اطلاق می‌شود.

از آن‌جایی که پناهندگان بر خلاف سایر مهاجران به اجبار تن به تغییر محل زندگی خود می‌دهند و عموما برای رسیدن به سرپناهی بایستی از میدان‌های جنگ و مسیرهای صعب العبور عبور کنند در معرض تلفات انسانی قابل توجهی قرار می‌گیرند. این مساله باعث شده است که سازمان‌های بین‌المللی و رسانه‌ها توجه ویژه‌ای به این بخش از مهاجران داشته باشند و در گزارش‌های مربوطه نیز بخش مجزایی را به بررسی کمی و کیفی شرایط آنان اختصاص دهند. در این نوشته سعی می‌شود با توجه به گزارش سال ۲۰۱۸ کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل و گزارش سال ۲۰۱۹ سازمان جهانی مهاجرت نگاهی به پدیده پناهندگی و ابعاد آن در جهان بیندازیم.

بر اساس اعلام کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل روزانه حدود ۳۷ هزار نفر در سال ۲۰۱۸ در جهان بی‌خانمان شده‌اند.

تا انتهای سال ۲۰۱۸، حدود ۷۰ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در سرتاسر جهان به‌واسطه تعارضات نظامی، خشونت و آزار و اذیت ناشی از مسایل سیاسی و عقیدتی به صورت اجباری بی‌خانمان شده‌اند.

از این جمعیت ۲۵ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر از کشور خود خارج شده‌اند و در سرزمینی دیگر پناهنده شده‌اند و ۴۱ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر در داخل کشور خود بی‌خانمان می‌باشند. علاوه بر این حدود ۳ میلیون و پانصد هزار نفر درخواست پناهندگی ثبت کرده‌اند و منتظر دریافت پاسخ در مورد درخواست خود هستند.

نکته قابل توجه در مورد جمعیت نزدیک به ۲۶ میلیونی پناهندگان این است که این جمعیت توسط دو نهاد وابسته به سازمان ملل ثبت می‌شوند که عبارتند از: کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل (UNHCR) و آژانس امدادرسانی و کاریابی برای آوارگان فلسطینی در خاور نزدیک (UNRWA).

در این بین تعداد پناهندگان ثبت شده توسط  UNHCR بیست میلیون و ۴۰۰ هزار نفر است و تعداد فلسطینیان پناهنده ثبت شده توسط UNRWA 5 میلیون و ۵۰۰ هزار نفر می‌باشد.

از آن‌جایی که پناهندگی ناشی از درگیری‌های انسانی است باید اکثریت پناهندگان از کشورهای درگیر جنگ باشند، این واقعیت خود را در آمار ثبت شده توسط UNHCR نشان می‌دهد به‌گونه‌ای که حدود دوسوم پناهندگان ثبت شده در این نهاد شهروندان ۵ کشور سوریه، افغانستان، سودان جنوبی، میانمار و سومالی به ترتیب با تعداد ۶.۷میلیون، ۲.۷ میلیون، ۲.۳ میلیون، ۱.۱ میلیون و ۹۰۰هزار نفر هستند.

در مورد مقصد پناهندگان باید گفت که از هر ۵ پناهنده ۴ نفر در کشورهای همسایه کشور خود زندگی می‌کنند و از آن‌جایی که اکثر منازعات خشونت‌آمیز در جهان در مناطق کمتر توسعه یافته رخ می‌دهد کشورهای توسعه یافته تنها پذیرای ۱۶ درصد پناهندگان در جهان هستند.

بر این اساس ۵ کشوری که هم اکنون بیشترین تعداد پناهنده را دارند عبارتند از: ترکیه با ۳.۷ میلیون نفر، پاکستان با ۱.۴ میلیون نفر، اوگاندا با ۱.۲ میلیون نفر، سودان و آلمان هر کدام با ۱.۱ میلیون نفر پناهنده. البته باید توجه کرد که رتبه‌بندی کشورها بر اساس نسبت تعداد پناهندگان به جمعیت آن کشور متفاوت است.

بر اساس این شاخص لبنان با ۱ پناهنده در هر ۶ نفر ساکن این کشور رتبه اول را در پناهنده‌پذیری دارد و پس از این کشور اردن با نسبت ۱ به ۱۴ و ترکیه با نسبت ۱ به ۲۲ قرار دارند. این نسبت در صورتی که پناهندگان فلسطینی که در دو کشور لبنان و اردن از سال ۱۹۵۰ زندگی می‌کنند را نیز در نظر بگیریم به ترتیب ۱ به ۴ در لبنان و ۱ به ۳ در اردن افزایش خواهد یافت.

نکته آخری که باید در مورد پناهندگان مورد توجه قرار داد این است که بر اساس تخمین‌های UNHCR تا پایان سال ۲۰۱۸، افراد زیر ۱۸ سال ۵۲ درصد جمعیت پناهندگان را در جهان تشکیل می‌داده‌اند. در واقع نسبت تعداد کودکان به تعداد کل پناهندگان در جهان از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۷۸ همواره بسیار بالا بوده است و از ۴۱ درصد تا ۵۲ درصد تغییر کرده است. در این مدت زمانی نسبت زنان به کل جمعیت تقریبا ثابت بوده است و بین ۴۷ تا ۴۹ درصد نوسان می‌کرده است. علاوه بر این همسو با روند رو به گسترش شهرنشینی در جهان حدود ۶۱ درصد پناهندگان تا پایان سال ۲۰۱۸ در مناطق شهری زندگی می‌کرده‌اند.