حمیدرضا رضایی- در سراسر دنیا مردم زیادی به دلیل وجود مشکلات شدید اقتصادی (مثل بیکاری، کاهش ارزش پول و تورم بالا ) و مشکلات سیاسی و اجتماعی ناچار به مهاجرت می‌شوند. اما عمده مهاجرت ها از نوع مهاجرت اقتصادی برای بهبود وضعیت معیشتی افراد و خانواده شان صورت می گیرد. مردم زیادی از کشورهای فقیر و در حال توسعه برای بهتر شدن وضع زندگی شان به کشورهای توسعه یافته مهاجرت می کنند. در واقع وقتی مهاجران برای کسب درآمد به کشور دیگری مهاجرت می‌کنند مسلماً به اینکه چطور پول خود را ذخیره کنند و یا برای وابستگانشان در کشور خود بفرستند فکر می‌کنند. به این پول‌هایی که مهاجران به کشور مبدأ ارسال می‌کنند رمیتنس[۱] گفته می‌شود. رمیتنس از مهم‌ترین و سریع‌ترین شیوه‌هایی است که کشورهای مبدأ پدیده‌ی مهاجرت از آن بهره‌مند می‌شوند و بعضا کمک اقتصادی موثری هم به آنها می کند.

کارگران مهاجر در سراسر دنیا سالانه میلیاردها دلار از طریق رمیتنس برای اعضای خانواده خود ارسال می‌کنند و معمولا این کار از طریق سرویس‌های سنتی مانند بانک‌ها، پی‌پال، وسترن‌یونیون و مانی‌گرام انجام می‌شود. مطابق آمار سازمان جهانی مهاجرت، میزان پرداخت­ها(وجوه) انتقالی به ۶۸۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ افزایش یافته است. این عدد در سال ۲۰۱۶ چیزی در حدود ۵۸۰ میلیارد دلار و در سال ۲۰۱۷ در حدود ۶۳۳ میلیارد دلار بوده است. برای بسیاری از کشورهای در حال ‌توسعه، رمیتنس نقش مهمی در اقتصادشان ایفا و به رشد اقتصادی و معیشت این کشورها کمک می‌کند. یکی از این کشورها هند است که به‌دلیل وجود مهاجران فراوان در سراسر جهان، تنها در سال ۲۰۱۷ چیزی حدود ۷۸ میلیارد دلار رمیتنس از اقصی نقاط جهان به آن ارسال شده‌ است.

جدول ۱- برترین کشورهای دریافت کننده وجوهات انتقالی مهاجران (۲۰۱۸)-میلیارد دلار

طبق آمار سازمان جهانی مهاجرت، به‌ترتیب هند با ۶۹ میلیارد دلار، چین با ۶۷ میلیارد دلار و فیلیپین با ۳۳.۸۳ میلیارد دلار، بزرگ‌ترین دریافت‌کنندگان رمیتنس در سراسر جهان هستند. همچنین مکزیک با ۳۳.۶۳ میلیارد دلار و مصر با ۲۸.۹۲ میلیارد دلار در رده های بعدی این آمار قرار دارند.  همچنین مطابق همین آمار، ایالات متحده همچنان مبدأ نخست وجوه انتقالی(با ۶۸ میلیارد دلار) بود و پس از آن نیز امارات متحده عربی(با ۴۴.۴ میلیارد دلار) و عربستان(با ۳۶.۱ میلیارد دلار) قرار داشته‌اند.

جدول ۲- برترین کشورهای فرستنده وجوهات انتقالی مهاجران (۲۰۱۸)-میلیارد دلار

کرونا و تاثیر آن بر رمیتنس

انتقال پول به صورت الکترونیکی و موبایلی بعد از شیوع کرونا شدت گرفته است. مهاجران هم از این قاعده مستثنی نبوده و به کمک ابزار الکترونیکی انتقال پول برای خانواده های خود پول ارسال می کنند. در حال حاضر کرونا بر اقتصاد جهانی تاثیر منفی به جا گداشته، کسب و کارها به حالت نیمه فعال درآمده و در نتیجه بسیاری از پرسنل کسب و کارها که شامل مهاجران هم می شود در رکود فرو رفتند و باعث شد تا درآمد کارگران مهاجر علی الخصوص مهاجران روزمزد هم کاهش شدیدی پیدا کند. همین مورد در ایران هم قابل مشاهده است. بسیاری از کارگران روزمزدی مهاجر و غیر مهاجر در ایران با کاهش درآمد روبرو شدند. وقتی درآمدها کم میشود میزان انتقال پول به کشور مبدا هم کاهش پیدا می کند. به طور مثال فیلیپین که با رشد ۴ درصدی میزان دریافت رمیتنس در سال ۲۰۱۹ همراه بوده است اما با شیوع ویروس کرونا به صورت محسوس، درآمدهای حاصل از انتقال پول‌های مهاجران خود از کشورهای دیگر روبرو شده است. 

در ایران هم موضوع انتقال وجوهات ارسالی دیده می شود اما ایران بیشتر از نوع فرستنده رمیتنس است. آمار رسمی از میزان رمیتنس مهاجران حاضر در ایران وجود ندارد اما بیشترین میزان وجوه ارسالی توسط مهاجران افغانستانی ارسال می‌شود. مهاجران افغانستانی که عمدتا در ایران کار می کنند و برای خانواده خود پول ارسال می کنند. طبق آمارهای سازمان جهانی مهاجرت تا سال ۲۰۱۵ تعداد افرادی که به ایران مهاجرت کرده‌اند حدود ۲ میلیون و ۷۲۶ هزار نفر هستند. در خصوص میزان وجوهات ارسالی توسط افغانستانی‌ها سازمان جهانی پناهندگان گزارشی منتشر کرده است که نشان می‌دهد به‌ طور تقریبی در سال ۲۰۰۸ مبلغ ۵۰۰ میلیون دلار رمیتنس از ایران خارج شده است.

طبق آمارهای وزارت کشور تا سال ۱۳۹۵ حدود ۵۴۰ هزار نفر از مهاجران افغانستانی به شکل قانونی شاغل بوده‌اند. از طرف دیگر طبق اعلام مسئولین حدود ۲ میلیون نفر از مهاجران افغانستانی هم به‌صورت غیرقانونی در حال زندگی در ایران هستند که شاید چیزی حدود ۱.۵ میلیون نفرشان شاغل باشند. بنابراین روی هم رفته می‌توان تعداد شاغلین افغانستانی چه قانونی و چه غیرقانونی را حدود ۲ میلیون نفر دانست. اگر در آمد هر کدام از این افراد را ماهیانه ۲ میلیون تومان در نظر بگیریم جمع آن ۴۰۰۰ میلیارد تومان در ماه خواهد شد. حال اگر از این مبلغ فقط یک دوم آن قرار باشد برای تأمین معاش خانواده‌های مهاجران به کشورهایشان منتقل شود مبلغش چیزی حدود ۲۰۰۰ میلیارد تومان در ماه خواهد بود. اگر با دلار ۱۲۰۰۰ تومانی تبدیل کنیم می‌شود ۱۶۶ میلیون دلار در ماه. یعنی تقریباً ۱۹۰۰ میلیارد دلار در سال از سوی مهاجران افغانستانی به کشورشان ارسال خواهد شد.

عدم به رسمیت شناختن مهاجران غیر قانونی در ایران و همچنین عدم ارائه خدمات مالی و بانکی به اکثریت مهاجران از جمله دلایلی است که باعث شده تا حاکمیت، از نحوه و میزان انتقال این وجوهات بی خبر باشد. علاوه بر این عدم اشراف بر جریانات مالی، عدم توان اخذ مالیات از این درآمد نسبتا بزرگ هم از دیگر فرصت هایی است که در شرایط کنونی کشور (که درگیر بحران کرونا نیز است ) در حال از بین رفتن است.  امید است حاکمیت با به رسمیت شناختن فعالیت‌ها و اشتغال مهاجران (البته با شرایط مشخص و محدود) و همچنین سازوکار ایجاد پلتفرم های پرداختی با کمک بانکهای دو کشور از این فرصت مناسب اقتصادی و امنیتی بهره لازم را برد.